Δούκισσα της Πλακεντίας: Η γυναίκα πίσω από τον θρύλο

Και καλά την ίδια ίσως όχι αλλά τον πύργο της δεν μπορεί, θα τον έχετε ακουστά. Κι αν όχι τον πύργο, τη στάση μετρό στο Χαλάνδρι οπωσδήποτε. Ποια όμως ήταν αυτή η αινιγματική γυναίκα που έτυχε τέτοιας τιμής;

«Δούκισσα της Πλακεντίας». Να πεις.. Κέιμπριτζ, μάλιστα. Γνωστή πόλη, την ξέρουμε όλοι. Η Πλακεντία όμως ποια είναι; «Placentia» στα λατινικά αναφέρεται η ιταλική πόλη Πιατσέντσα, πατρίδα του Πάπα Γρηγορίου του Ι΄, του σχεδιαστή Τζιόρτζιο Αρμάνι και του ποδοσφαιριστή Φίλιπο Ιντζάγκι.

Η Σοφί ντε Μαρμπουά-Λεμπρέν κληρονόμησε τον τίτλο της Δούκισσας από τον σύζυγό της Σαρλ Λεμπρύν που υπήρξε υπασπιστής του Ναπολέοντα. Αυτός ο τίτλος και η κόρη της Ελίζα (1804) ήταν τα απομεινάρια ενός αποτυχημένου γάμου, που στην ουσία διαλύθηκε το 1824 αλλά τύποις κράτησε ως το τέλος.

Γαλλίδα η Σοφί αλλά γεννημένη -τον Απρίλιο το 1785- στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ. Εκεί υπηρετούσε ο επιτετραμμένος διπλωμάτης Μαρκήσιος Φρανσουά Μπαρμπέ ντε Μαρμπουά, όταν γνώρισε και παντρεύτηκε την Αμερικανίδα Ελίζαμπεθ Μουρ, κόρη του κυβερνήτη της Πενσιλβάνια. Καρπός του γάμου τους υπήρξε η Σοφί...

Μετά τον χωρισμό της από τον Λεμπρύν, η Δούκισσα της Πλακεντίας, σε ηλικία 49 ετών, εγκατέλειψε την Γαλλία και πήγε στην Ιταλία με τον ρομαντικό ποιητή και ένθερμο φιλέλληνα Κασμίρ Ντελαβίν. Αυτός φέρεται να της μετέδωσε τα φιλελληνικά του αισθήματα.

Φιλέλληνας

Την εποχή εκείνη ήταν στο φόρτε της η Ελληνική Επανάσταση. Ο αγώνας για ελευθερία των Ελλήνων συγκινούσε τους λαούς της Ευρώπης. Η Σοφί έγινε μέλος του Φιλελληνικού Κομιτάτου και πρόσφερε 23.000 φράγκα στα ταμείο του Αγώνα.

Το δέσιμο της με τους Έλληνες έγινε πιο σφιχτό το 1826, όταν γνώρισε (κατ’ άλλους σχετίστηκε) στο Παρίσι τον Ιωάννη Καποδίστρια. Εντυπωσιασμένη από την προσωπικότητά του πήγε να τον βρει το 1829 στο Ναύπλιο. Μαζί της είχε και τη μοναχοκόρη της Ελίζα.

Στην τότε πρωτεύουσα της Ελλάδας, οι δυο τους έμειναν 17 μήνες. Το τι συνέβη ανάμεσα σε εκείνη και τον Κυβερνήτη δεν είναι γνωστό. Το βέβαιο είναι ότι από ένθερμη «θαυμάστρια» του γρήγορα μετατράπηκε σε φανατική του αντίπαλος.

Στο διάστημα της παραμονής της στην Ελλάδα ίδρυσε σχολείο θηλέων, που λειτούργησε αρχικά στην Αίγινα και στη συνέχεια στο Ναύπλιο. Μη έχοντας ωστόσο συναισθηματικό έρεισμα και βλέποντας τα πολιτικά πάθη να οξύνονται «τα μάζεψε» και έφυγε για την Ιταλία.

Εκεί πληροφορήθηκε τη δολοφονία του Καποδίστρια και χάρηκε πολύ. Έφτασε μάλιστα στο σημείο να εκδώσει φυλλάδιο στο οποίο υπερθεμάτιζε την πράξη των Μαυρομιχαλαίων. Αλλά η Ελλάδα την τραβούσε σαν μαγνήτης. Έτσι το 1834 επέστρεψε, αυτή τη φορά, στην Αθήνα, όπου γρήγορα αναδείχθηκε σε μία από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της πόλης.

Στην περιοχή είχε αγοράσει γη από την εποχή που διέμενε στο Ναύπλιο. Με την εγκατάστασή της στην Αθήνα επιχείρησε να αποκτήσει εκτάσεις στην Πεντέλη, που τότε όλη σχεδόν ανήκε στην ομώνυμη Μονή. Χρειάστηκε να υποσχεθεί διάφορα έργα κοινής ωφελείας για να αποσπάσει την έγκριση των μοναχών.

Έδωσε 7.512 δραχμές και αγόρασε 1.738 στρέμματα. Αλλά κράτησε το λόγο της. Με δικά της χρήματα κατασκευάστηκε το 1841-1842 η γέφυρα της ρεματιάς του Χαλανδρίου από τον Αλέξανδρο Γεωργαντά και τον Δανό Κρίστιαν Χάνσεν, μια πεντάτοξη, μαρμάρινη γέφυρα που σώζεται ως τις μέρες μας.

Στην Αθήνα η Δούκισσα έφτιαξε μια δική της αυλή, αποτελούμενη από θυγατέρες αγωνιστών του 1821 τις οποίες είχε πάρει υπό την προστασία της. Πολλά θρυλούμενη είναι η σχέση της κόρης της Ελίζα με τον αγωνιστή του ’21 και μετέπειτα υπασπιστή του Όθωνα Ηλία Κατσάκο Μαυρομιχάλη, ανιψιό του θρυλικού Πετρόμπεη.

Το χτύπημα της μοίρας

Ο θάνατος του Κατσάκου από χολέρα τον Απρίλιο του 1836 κατά το ταξίδι του στο Μόναχο, όπου είχε συνοδέψει τον βασιλιά Όθωνα για να επιλέξει νύφη στοίχισε πολύ σε μάνα και κόρη. Για να ξεπεράσουν τον χαμό του πραγματοποίησαν ταξίδι στην Ανατολή. Το ταξίδι στάθηκε μοιραίο για την Ελίζα. Στη Βηρυτό προσβλήθηκε -πιθανότατα- από πανώλη και μετά από τρεις μήνες πέθανε.

Το χτύπημα ήταν βαρύ για τη Δούκισσα. Σάλεψε το μυαλό της. Ευθύς βαλσάμωσε τη σορό της και την τοποθέτησε σε ξύλινη λάρνακα που την τοποθέτησε στο υπόγειο της οικίας της. Το σπίτι βρισκόταν σε μία ερημική -εκείνη την εποχή- περιοχή, στη γωνία των οδών Μυλέρου και Αγησιλάου, κοντά στη σημερινή πλατεία Κουμουνδούρου.

Συντροφιά με το ταριχευμένο πτώμα έζησε δέκα χρόνια η Δούκισσα. Λέγεται ότι όσοι περνούσαν απέξω άκουγαν τα μοιρολόγια της: «Ξύπνα κόρη μου γλυκιά, σήκω επάνω, σε φωνάζω, δεν μ’ ακούς!!!». Κι έτσι κυλούσε ο καιρός, ώσπου τη νύχτα της 19ης Δεκεμβρίου 1847 ξέσπασε φωτιά στο σπίτι. Ξύλινο όπως ήταν, κάηκε γρήγορα.

Η Δούκισσα έλειπε εκείνη την ώρα. Όταν γύρισε, το βρήκε στάχτη. Έχασε τα πάντα: τιμαλφή και κοσμήματα. Μα πάνω απ’ όλα τη σορό της κόρης της. Άστεγη και χαροκαμένη φιλοξενήθηκε για λίγο από τον ακόλουθο της γαλλικής πρεσβείας μέχρι να ολοκληρωθούν οι εργασίες οικοδόμησης της νέας της κατοικίας, της βίλας «Ιλίσια».

Είχε χάσει όμως τη διάθεση για ζωή. Και ούτε που χάρηκε το νέο της σπίτι. Σταμάτησε να δέχεται επισκέψεις, μόνη της παρέα η Φωτεινή Μαυρομιχάλη, Δεσποινίδα των Τιμών της Βασίλισσας Αμαλίας και η Ελένη Καψάλη, κόρη του Μεσολογγίτη ήρωα Χρήστου Καψάλη.

Τα τελευταία χρόνια είχε παραμορφωθεί λόγω της υδρωπικίας (σημ: αφύσικη συγκέντρωση υγρών στις σωματικές κοιλότητες) από την οποία έπασχε. Ο απομονωτισμός έφτασε τη συμπεριφορά της στα όρια της μισανθρωπίας. Πέθανε τον Μάιο του 1854 και τάφηκε στην Πεντέλη κοντά στη σημερινή πλατεία. Ήταν 69 ετών.

Η εφημερίδα «Ελπίς» στις 17 Μαΐου 1854 έγραψε: «αι μικραί ιδιοτροπίαι της ουδένα έβλαψαν, πολλούς όμως ωφέλησαν και ουδαίν αφαιρούσι του σεβασμού τον οποίον το Κοινόν έφερεν προς αυτήν, ως γυναίκα ενάρετο και φιλάνθρωπον».

Αλήθειες και ψέματα

Γυναίκα με πλούσια κοινωνική και ερωτική δράση η Δούκισσα της Πλακεντίας συνέδεσε το όνομά της με διάφορες ιστορίες, που μεταδιδόμενες από στόμα σε στόμα απέκτησαν διαστάσεις θρύλου, χωρίς ωστόσο οι περισσότερε να ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Λέγεται ότι ποτέ δεν άφησε να τελειώσει κάποιο από τα σπίτια που οικοδομούσε γιατί μια τουρκογύφτισσα, που διάβασε τη μοίρα της, της είχε πει ότι θα πέθαινε μόλις ολοκλήρωνε κάποιο.

Λέγεται ότι έκανε βαρκάδα στο Θαλάσσι, τη λίμνη που υπήρχε παλαιότερα στην Πεντέλη και στην οποία ο λαός πίστευε ότι μαζεύονταν νεράιδες. Παρεμπιπτόντως η λίμνη μπαζώθηκε το 1964 και το 1981 στην αλάνα φτιάχτηκε γήπεδο ποδοσφαίρου!

Λέγεται ότι είχε ερωτική σχέση με τον περιβόητο λήσταρχο Χρήστο Νταβέλη και ότι υπόγειες στοές συνέδεαν το Καστέλο της Ροδοδάφνης με τη σπηλιά του Νταβέλη. Φούμαρα. Ο Νταβέλης εμφανίστηκε στην Αττική το 1855, έναν χρόνο μετά τον θάνατο της Δούκισσας.

Αντίθετα, φαίνεται να έχει βάση η σχέση της με έναν άλλο ληστή, τον περίφημο για την ομορφιά του, Σπύρο Μπίμπιση. Αυτός φέρεται να την απήγαγε το 1846 αλλά την άφησε ελεύθερη κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες (άλλοι λένε ότι πληρώθηκαν τα λύτρα και άλλοι ότι μεσολάβησαν οι κάτοικοι του Χαλανδρίου που είχαν ευεργετηθεί από τη Δούκισσα.

Η θρησκεία της δεν είναι ξεκάθαρη. Μάλλον πρέσβευε... δική της, που ήταν ένα χαρμάνι από δοξασίες χριστιανισμού, ιουδαϊσμού και μωαμεθανισμού. Είναι αλήθεια ότι χρηματοδότησε τη Συναγωγή της Χαλκίδας, ενώ το όνομά της είχε ακουστεί και στα «Παρκερικά» (ή αλλιώς «υπόθεση Πατσίφικο», που ήταν μια διπλωματική και πολιτική κρίση μεταξύ Ελλάδας και Βρετανίας το 1849-1850 η οποία ανέκυψε με αφορμή την επίθεση το 1847 του αθηναϊκού όχλου κατά της περιουσίας του βρετανικής υπηκοότητας Εβραίου Δον Πατσίφικο, προξένου της Πορτογαλίας)

Δούκισσα και λογοτεχνία

Η περιπετειώδης ζωή της στάθηκε πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς. Το 1886 ο Δημοσθένης Βρατσάνος, που υπήρξε γραμματέας της, κυκλοφόρησε ένα δεκαεξασέλιδο με τίτλο «Τρεις Μήνες παρά τη Δουκίσση της Πλακεντίας, έργον πρωτότυπον, Φυλλάδιον πρώτον».

Το 1909 ο Γερμανός Ρίτσαρτν Φος έγραψε τη «Δούκισσα της Πλακεντίας». Ο Πολύβιος Δημητρακόπουλος έγραψε το 1916 το «Αι Αθήναι του Όθωνος: Η Δούκισσα της Πλακεντίας» και ο Δημήτρης Καμπούρογλου το 1925 το διήγημα «Δούκισσα της Πλακεντίας».Το 1943 ο Δημήτριος Γατόπουλος κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του «Η Δούκισσα της Πλακεντίας».

Έναν σχεδόν αιώνα μετά τον θάνατό της έγινε και ταινία. Το 1956 η Μαρία Πλυτά γύρισε την «Δούκισσα της Πλακεντίας», με πρωταγωνίστρια την Ρίτα Μιράτ στο βασικό ρόλο. Μια ταινία που γνώρισε μεγάλη εισπρακτική επιτυχία.

Τα περίφημα σπίτια της

Το σπίτι κοντά στην πλατεία Κουμουνδούρου κάηκε. Το οικόπεδο το κληρονόμησε ο τραπεζίτης Γ. Σκουζές, σύζυγος της Ελένης Καψάλη γραμματέως της Δούκισσας, ο οποίος το πούλησε στο Δημόσιο. Στο τέλος παραχωρήθηκε στο γειτονικό ορφανοτροφείο Χατζηκώστα.

Η Βίλα Ιλίσια οικοδομήθηκε την περίοδο 1840-1848 σε οικόπεδο που είχε έκταση 31 στρέμματα. Το κτίσμα περιήλθε στο Δημόσιο και αρχικά στέγασε τη Σχολή των Ευελπίδων. Το 1928, η οικία, με τις απαραίτητες παρεμβάσεις, μετατράπηκε στο μουσείο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής τέχνης....

Το σπίτι, που δώρισε στον προσωπικό της γιατρό Μπέρναρντ Ρέζερ το 1851 και βρισκόταν είτε κοντά στη σημερινή οδό Μουρούζη, είτε στην οδό Αμαρουσίου κοντά στο Λόφο των Νυμφών στο Θησείο.

Το Καστέλο της Ροδοδάφνης, γνωστό και ως Πύργος Δουκίσσης Πλακεντίας, που άρχισε να χτίζεται από τον Σταμάτη Κλεάνθη το 1840 στον λόφο Κουφού της Πεντέλης σε σχέδια του Γάλλου αρχιτέκτονα Κουσό.

Ο μικρός πύργος Tourelle (ξενώνας) στην Πεντέλη (1846)

Η βίλα με το όνομα Plaisance (Πλακεντία) στην Πεντέλη (1846-1847)

Το οίκημα Maisonette στην Πεντέλη (1840-1841) (Πηγή: Θάνος Κονδύλης «Η Δούκισσα της Πλακεντίας»)

Το ντύσιμό της στα λευκά, η λατρεία της για τα σκυλιά, η τολμηρή ζωή της, ο εκκεντρικός έως ιδιότροπος χαρακτήρας της, οι έρωτες και τα πάθη της προσέδωσαν διαστάσεις θρύλου στη μορφή της. Οι φήμες, οι διαδόσεις, τα κουτσομπολιά καταλόγιζαν πολλά στη Δούκισσα της Πλακεντίας. Η Ιστορία μόνο έναν χαρακτηρισμό: εθνική ευεργέτης.