Ήλιος εναντίον κορονοϊού

«Όπου και αν σκάψεις, είναι φως»

Γιάννης Ρίτσος

Οι αντισηπτικές ιδιότητες του φωτός και του ατμοσφαιρικού αέρα έχουν επισημανθεί από παλιά. Από την εποχή των αντιβιοτικών, ωστόσο, και των αντιϊικών φαρμάκων εγκαταλείφθηκε η «φωτοθεραπεία» και η «αεροθεραπεία», προκρίθηκε η απομόνωση και η παραμονή σε εσωτερικούς χώρους. Ο Γιώργος Ηλιόπουλος μας εξηγεί γιατί μια σύνθετη αντιμετώπιση θα ήταν πιθανότατα πιο αποτελεσματική, ειδικά σε μια χώρα σαν τη δική μας, όπου η ηλιοφάνεια είναι πολύτιμο αγαθό.

Όταν άγνωστες επικίνδυνες παθήσεις εμφανίζονται, όπως ο SARS, ο MERS ή ο Covid-19, αναδύεται ταυτόχρονα η πιεστική ανάγκη για την ανακάλυψη νέων εμβολίων και θεραπειών για την ανακούφιση των κρουσμάτων. Με τη νέα πανδημία να ενσκήπτει αιφνιδιαστικά και αδυσώπητα, οι ανά τον κόσμο κυβερνήσεις πιέζουν προς την κατεύθυνση του περιορισμού και της απομόνωσης, απαγορεύοντας παράλληλα τις δημόσιες συγκεντρώσεις.

Πριν από έναν αιώνα οι υγειονομικές αρχές κατέφυγαν σε σχεδόν πανομοιότυπα μέτρα για να αποτρέψουν την εξάπλωση της φοβερά επικίνδυνης ισπανικής γρίπης και τα αποτελέσματα δεν ήταν πάντοτε τα αναμενόμενα. Υπάρχει, ωστόσο, μια τεχνική που ξεχάστηκε, παρότι αποδείχθηκε αποτελεσματική. Το ιατρικό προσωπικό τής τότε εποχής διαπίστωσε ότι οι ασθενείς στους οποίους χορηγούνταν θεραπεία σε ανοιχτούς χώρους είχαν βελτιωμένη εξέλιξη στον κύκλο της πάθησης σε σχέση με όσους συνέχιζαν να παραμένουν αποκλεισμένοι σε νοσοκομειακούς θαλάμους. Οι επιστημονικές μελέτες της εποχής στοιχειοθετούσαν πως ο συνδυασμός του ανανεούμενου αέρα του ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος με το ηλιακό φως περιορίζει τους θανάτους, αλλά και τις μολύνσεις του ιατρικού προσωπικού. Σε αδρές γραμμές οι έρευνες κατεδείκνυαν πως η ηλιακή ακτινοβολία αποτελεί ένα αποτελεσματικό απολυμαντικό μέσον που εξουδετερώνει αερόβιους ιούς και βακτήρια, με εξαιρετικές επιδόσεις στους ιούς της γρίπης.

Η Θεραπεία Ανοικτού Περιβάλλοντος του 1918

Κατά τη διάρκεια αυτής της μεγάλης και θανατηφόρας πανδημίας διαπιστώθηκε πως οι δύο χειρότεροι χώροι για τους ανθρώπους είναι οι στρατώνες και τα μεταγωγικά του Πολεμικού Ναυτικού. Ο συνωστισμός και ο κακός εξαερισμός αύξησαν εκθετικά τον αριθμό των κρουσμάτων, όχι μόνον από τη γρίπη, αλλά και από άλλες μολυσματικές ασθένειες. Μάλιστα, όπως και με τον Covid-19 στην τρέχουσα περίοδο, τα περισσότερα θύματα της ισπανικής γρίπης κατέληξαν στον θάνατο όχι λόγω αυτού καθαυτού του ιού, αλλά λόγω πνευμονιών και άλλων επιπλοκών στην υγεία τους.

Όταν η πανδημία της γρίπης ενέσκηψε στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ το 1918, η Βοστόνη ήταν εκείνη που δέχτηκε τα χειρότερα πλήγματα, με συνέπεια η εθνοφυλακή της πολιτείας της Μασαχουσέτης να κινητοποιηθεί άμεσα για την κατασκευή νοσοκομειακού χώρου επειγόντων περιστατικών. Μετακινούσαν αμέσως τους ναύτες και ο διευθυντής τής νέας ιατρικής μονάδας παρατήρησε, ύστερα από χαρτογράφηση των τοποθεσιών των κρουσμάτων, πως τα χειρότερα και τα περισσότερα προέρχονταν από χώρους ασφυκτικά περίκλειστους με άσχημο ή και μηδενικό εξαερισμό. Έτσι εφήρμοσε ως αντίδοτο τη μεταφορά των ασθενών σε σκηνές σε υπαίθριο χώρο, πρακτική ήδη γνώριμη στα χειρουργεία εκστρατείας, με την αποκαλούμενη θεραπεία ανοικτών χώρων στις στρατιωτικές ιατρικές μονάδες του Δυτικού Μετώπου κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου.

Η μέθοδος μετά την εφαρμογή της επεκτάθηκε και σε μία άλλη θανάσιμη πάθηση του αναπνευστικού συστήματος, τη φυματίωση. Οι ασθενείς μεταφέρονταν στο ανοικτό περιβάλλον, ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα του εισπνεόμενου αέρα, ή παρέμεναν σε χώρους με ορθάνοιχτα παράθυρα επί 24 ώρες το εικοσιτετράωρο. Η πρακτική αυτή εφαρμόστηκε ανελλιπώς έως την εποχή της μαζικής χρήσης των αντιβιοτικών μετά το 1950.

Το ιατρικό προσωπικό που διαχειρίστηκε την κρίση της ισπανικής γρίπης και έχει εμπειρίες της Θεραπείας Ανοικτού Περιβάλλοντος εμφανίζεται απόλυτα πεπεισμένο για την αποτελεσματικότητα της συγκεκριμένης αγωγής, με συνέπεια να υιοθετηθεί σε διεθνές επίπεδο. Σύμφωνα με τις ιατρικές αναφορές της εποχής, μείωσε τη θνησιμότητα των κρουσμάτων από το 40% στο 13% και ο τότε αρχίατρος της εθνοφυλακής στη Μασαχουσέτη δήλωσε πως η αποτελεσματικότητα της θεραπείας σε ανοικτό περιβάλλον επιβεβαιώνεται πανηγυρικά. Παρότρυνε δε όποιον την αμφισβητεί να σπεύσει να τη δοκιμάσει (WilliamA. Brooks, «The Open Air Treatment Of Influenza», American Journal of Public Health-AJPH, October 8, 1918, Vol. 8, No 10, σελ. 787–788).

Απολύμανση με ανανέωση αέρα

Οι ασθενείς που ακολουθούν μία αγωγή σε ανοικτό περιβάλλον εμφανίζουν βελτιωμένες αντιστάσεις σε παθογόνα στοιχεία σε σύγκριση με όσους παραμένουν σε κλειστούς νοσοκομειακούς θαλάμους. Τους παρέχεται η δυνατότητα να αναπνέουν σε καθαρό και σχεδόν αποστειρωμένο περιβάλλοντα χώρο και έχουν σημαντικά μικρότερες πιθανότητες να προσβληθούν από μικρόβια σε σχέση με όσους μεταφέρονται στα νοσοκομεία για θεραπεία,που εκτός των άλλων κινδυνεύουν και από ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις.

Έχει διαπιστωθεί από το 1960, όταν το αμερικανικό υπουργείο Άμυνας ενεργοποίησε επιστημονικές ομάδες και εργαστήρια σε σειρά ερευνών, πως ο ατμοσφαιρικός αέρας αποτελεί ένα δραστικό φυσικό απολυμαντικό, με τον αποκαλούμενο από τότε Παράγοντα Ανοικτού Αέρα (Open Air Factor) να συνιστά ένα ιδιαίτερα δραστικό μέσο εναντίον βακίλων και ιών, όπως της ισπανικής γρίπης. Αν και δεν προσδιορίζουν με ακρίβεια το αίτιο, πιστοποιούν ότι παραμένει αποτελεσματικό κατά τη διάρκεια της ημέρας, όπως και κατά τη διάρκεια της νύκτας (MayKP, DruettHA., «AMicro-Thread Technique For Studying TheViability Of Microbes In A Simulated Airborne State», Journal of General Microbiology, Vol.51, 1968, σελ. 353-366).

Οι συγκεκριμένες έρευνες αποκαλύπτουν επίσης πως οι απολυμαντικές ιδιότητες του παράγοντα διατηρούνται και σε κλειστούς χώρους εάν ο ρυθμός εξαερισμού παραμένει σε υψηλά επίπεδα. Το επιθυμητό αποτέλεσμα μπορεί να επιτευχθεί και σε εσωτερικούς χώρους, αρκεί η οροφή να έχει μεγαλύτερο ύψος από το συνηθισμένο (τουλάχιστον διπλάσιο) και να σχεδιάζονται μεγάλα παράθυρα στους τοίχους που θα παραμένουν επί ώρες ανοικτά. Όμως την ίδια εποχή τα αντιβιοτικά μονοπώλησαν τις θεραπευτικές αγωγές, υποκαθιστώντας την ανάγκη του ανοικτού περιβάλλοντος. Οι μικροβιοκτόνες ιδιότητες του ατμοσφαιρικού αέρα περιθωριοποιήθηκαν και δεν ελήφθησαν διόλου υπόψη στον έλεγχο των μολύνσεων και στον σχεδιασμό των νοσοκομειακών εγκαταστάσεων.

Το ηλιακό φως και η γρίπη

Η μετακίνηση ασθενών σε χώρους με μεγάλη ηλιοφάνεια ενισχύει τη θεραπευτική αγωγή λόγω του ότι αδρανοποιεί τον ιό και επιπλέον εξοντώνονται επιβλαβείς βάκιλοι και βακτήρια, όπως και ενδονοσοκομειακές λοιμώξεις. Κατά τη διάρκεια του Μεγάλου Πολέμου τα κρούσματα απομονώνονταν σε ανοικτούς χώρους, και διαπιστώθηκε πως το ηλιακόφως επιτάχυνε την επούλωση τραυμάτων, δρώντας και ως απολυμαντικό (M. Schuit, S. Gardner, S. Wood et al, «The Influence Of Simulated Sunlight On The Inactivation Of Influenza Virus In Aerosols», The Journal of Infectious Diseases, 2020 January 14, Vol. 221, No 3, σελ. 372–378, R.A. Hobday, «Sunlight Therapy And Solar Architecture», Medical History, Cambridge Core, October, 1997, Vol. 41, Issue 4, 455–472, R.A. Hobday, «The Open-Air Factor And Infection Control», Journal of Hospital Infection, 2019, No 103, σελ. 23-24, R.A.Hobday, S.J. Dancer, «Roles Of Sunlight And Natural Ventilation ForConrolling Infection», Journal of Hospital Infection, 2013, No 84,σελ. 271–282).

Αυτό που τότε αγνοούσε ο ιατρικός κόσμος είναι ότι το ισχυρό ηλιακό φώς διευκολύνει τη σύνθεση της βιταμίνης D, δεδομένο που αποκαλύπτεται προς τα τέλη της δεκαετίας του 1930, όπως και το ότι τα χαμηλά επίπεδα της βιταμίνης D στον ανθρώπινο οργανισμό συνδέονται άμεσα με παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος και αυξάνουν τις πιθανότητες να προσβληθεί κάποιος από γρίπη. Επίσης και οι βιορυθμοί του σώματος έχουν ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση των λοιμώξεων και νεότερες έρευνες παρέχουν σαφείς ενδείξεις ως προς το ότι παρέχουν τη δυνατότητα να μεταλλάξουν τις αντιδράσεις του οργανισμού όταν προσβάλλεται από τον ιό της γρίπης. Είναι κρίμα που κατά την περίοδο εκδήλωσης της ισπανικής γρίπης, το 1918, η επιστήμη αγνοούσε τη σημασία του ηλιακού φωτός στη σύνθεση της βιταμίνης D και στο συντονισμό των βιορυθμών (B.M. Gruber-Bzura, «Vitamin D And Influenza-Prevention Therapy?», InternationalJournalofMolecularSciences, August 16 2018, Vol. 19, No 8, C. Costantini, G. Renga, F. Sellitto, et al, «Microbes In The Era Of CircadianMedicine», FrontiersinCellularandInfectionMicrobiology, February 5, 2020, S. Sengupta, S.Y. Tang, J.C . Devine et al, «Circadian Control Of Lung Iflammation In Influenza Infection», NatureCommunications,September 11, 2019, Vol. 10, No 1, σελ. 4107).

Οι προσωπίδες και η γρίπη

Μολονότι οι διαθέσιμες προσωπίδες δεν επαρκούν μέχρι στιγμής για τις ανάγκες της τρέχουσας πανδημίας, θεωρούνται υποχρεωτικές από την εποχή της ισπανικής γρίπης πριν από έναν αιώνα. Τότε η επιβεβλημένη χρήση τους κρίνεται αποτελεσματική κατά της πανδημίας, περιορίζοντας την εξάπλωσή της. Πάντως, παρά το γεγονός ότι οι χειρουργικές προσωπίδες προσφέρουν κάποιο βαθμό προστασίας, δεν καλύπτουν ολόκληρο το πρόσωπο και δεν παρακρατούν τα μικροσωματίδια που μεταφέρονται από τον αέρα. Το 1918 στις μονάδες επειγόντων περιστατικών όσοι έρχονταν σε επαφή με ασθενείς επιβαλλόταν να χρησιμοποιούν προσωπίδες. Εκείνη την εποχή χρησιμοποιούνταν πέντε επάλληλα διαφανή λεπτά στρώματα μεταξιού, λινού ή βάμβακος, που συγκρατούνταν με λεπτό περιμετρικό σύρμα και κάλυπταν το στόμα και τη μύτη. Οι κανονισμοί που κοινοποιούνται τότε συστήνουν την αντικατάστασή τους ανά δίωρο, την αποστείρωσή τους, ώστε να επαναχρησιμοποιούνται, και αποτελούν προδρόμους των σύγχρονων νοσοκομειακών αναπνευστήρων Nο 95 που προστατεύουν το ιατρικό προσωπικό από αερόβιους παράγοντες μολύνσεων.

Νοσοκομειακά κέντρα επειγόντων

Το προσωπικό των νοσοκομείων διατηρεί από την εποχή της πανδημίας της ισπανικής γρίπης εξαιρετικά υψηλές προδιαγραφές στο θέμα της προσωπικής υγιεινής και της αντίστοιχης του περιβάλλοντος χώρου. Αναμφίβολα αυτό το χαρακτηριστικό ενισχύει τη μείωση του ρυθμού αναπαραγωγής μολύνσεων, όπως και των θανάτων. Η ταχύτητα με την οποία δημιουργούνται νέες επείγουσες μονάδες για να αντιμετωπίσουν τα κρούσματα πνευμονίας αποτελεί επίσης έναν αποφασιστικό παράγοντα.

Στην εποχή μας πολλές χώρες δεν είναι προετοιμασμένες για ένα ενδεχόμενο αυτής της μορφής και στην περίπτωση πανδημίας τα υγειονομικά συστήματα καταρρέουν, λόγω της απίστευτης επιβάρυνσης που δέχονται από την πλημμυρίδα των περιστατικών. Οπωσδήποτε τα αντιβιοτικά και τα αντι-ιικά σκευάσματα έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά στις παθήσεις του αναπνευστικού συστήματος και στις επιπλοκές τους, αλλά ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της υδρογείου δεν έχει πρόσβαση σε αυτά τα φαρμακευτικά σκευάσματα. Εάν η πανδημία του Covid-19 εξελιχθεί με τις κλίμακες της ισπανικής γρίπης, η ιστορική μνήμη συνιστά την επιτακτική ανάγκη δημιουργίας εγκαταστάσεων περίθαλψης σε ανοικτούς χώρους, ώστε να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα του ηλιακού φωτός και της ανανέωσης του ατμοσφαιρικού αέρα (B.J. Jester, T.M. Uyeki, A. Patel, L. Koonin, D.B. Jernigan,

«100 Years Of Medical Countermeasures And Pandemic Influenza Preparedness, of medical counter measures and pandemic influenza preparedness», American Journal of Public Health, November 2018, 108, No 11, σελ. 1469–1472).

*Στη φωτογραφία, ασθενείς της ισπανικής γρίπης στο επειγόντων περιστατικών ανοικτό νοσοκομειακό χώρο του Camp Brooks στη Βοστόνη. Αν και επιβάλλεται στο ιατρικό προσωπικό να χρησιμοποιεί πάντοτε προσωπίδες, η νοσοκόμος που διακρίνεται δεν καλύπτει, αν και διαθέτει προσωπίδα, το πρόσωπό της (National Archives)

Γιώργος Ηλιόπουλος

Αρθογράφος-Συγγραφέας