«Ο Χριστός στα χιόνια - Εφτά νύχτες στον κόσμο του Αντρέι Ταρκόφσκι» του Παντελή Μπουκάλα

Ούτε καν στα όνειρά σου δεν υπήρξα ο γιός σου. Ως κι εκεί μου στερούσες τα φτερά και τη σκέπη σου. Εφτά χρονών εγώ και βιάστηκες να γίνεις σιωπή και απόσταση. Σ’ έχασα. Για να σε βρω ονειρεύτηκα ταινίες ισάριθμες με τα άγουρα χρόνια μου. Να φτιάξω έναν κόσμο σε νύχτες εφτά. Ότι πάντοτε νύχτα πλημμύριζε ο νους μου εικόνες, το σώμα μου όλο.

Παντελής Μπουκάλας: «Αν έπαιζε μπάλα ο Καραϊσκάκης, θα ήταν ο Δεληκάρης»

Ο ΠΑΤΕΡΑΣ

Την αλήθεια σου λες. Μα δεν είναι η αλήθεια. Η δική μου, μια άλλη. Της μητέρας σου τρίτη. Τον πατέρα σου, μάνα τον ήθελες, μητέρα θεά. Δεν μπορούσα. Δεν άντεχα. Δεν έπρεπε πες. Λογάριασα τότε πως το καλύτερο δώρο μου, η στέρηση. Το κενό. Η απουσία. Για να γίνεις ζωγράφος. Και κτίστης. Να με πλάσεις καθρέφτη σου. Να με σπάσεις. Να με σπας ολοένα. Καθρεφτάκια μυριάδες, να δείχνουν εσένα μοιρασμένον και έναν. Τσακισμένον μα ακέριο.

Το σημείωμα που προέταξε η Λαρίσα Ταρκόφσκαγια στο Μαρτυρολόγιο του Αντρέι Ταρκόφσκι, χαρακτηρίζει τον σύζυγό της «κατεξοχήν Ρώσο καλλιτέχνη που, παρ’ όλα αυτά, ανήκει στον κόσμο ολόκληρο». Σοφός λόγος. Ο σπουδαίος σκηνοθέτης-στοχαστής έχασε βίαια την πατρίδα του ως τόπο, ως τρόπο όμως, ως πνευματικό τρόπο ανάγνωσης και βίωσης του κόσμου, δεν την έχασε ποτέ. Η ρωσοκεντρική οπτική του δεν ήταν απλώς μια κληρονομιά ούτε βέβαια μια σύμπτωση· ήταν απόρροια διανοητικής απόφασης και συναισθηματικής αφιέρωσης.

Για τον Ταρκόφσκι, ο ρωσικός τρόπος, κορυφαίο γνώρισμα του οποίου είναι ο θρησκευτικός και θεολογικός στοχασμός, αποκρυσταλλώθηκε ιδεωδώς στο έργο του Φιόντορ Ντοστογέφσκι. Γι’ αυτό και ήδη στην πρώτη εγγραφή του Μαρτυρολογίου (30.4.1970) προσδιορίζει τη βαθύτερη επιθυμία του : «Για τον ίδιο τον Φιόντορ Μιχαήλοβιτς θα ’πρεπε να γυριστεί μια ταινία… για το χαρακτήρα του, τον Θεό του, τους δαίμονές του, τις δημιουργίες του. […] Προς το παρόν πρέπει να διαβάσω όλα όσα έγραψε και όλα όσα γράφτηκαν γι’ αυτόν και επιπλέον όλους τους Ρώσους θρησκευτικούς φιλοσόφους. […] Στον Ντοστογέφσκι μπορεί να περικλείονται όλα όσα θέλω να πραγματοποιήσω εγώ στις ταινίες μου».

Στις εφτά ταινίες του, αλλά και στον πεζό του λόγο, ο Ρώσος κινηματογραφιστής μελέτησε βαθιά τα ανθρώπινα –τον πόλεμο, τον έρωτα, την πίστη και την απελπισία, τη φαρμακερή νοσταλγία, τη συρρίκνωση της πνευματικότητας, τον κίνδυνο ενός γενικού αφανισμού, το νόημα της ύπαρξης– στοχαζόμενος τα θεία. Για τον Ταρκόφσκι, στη δική μου ακοή, το ερώτημα για το τί ο Θεός, τί ο άνθρωπος και τί το ανάμεσό τους συγκαταλέγεται στα τρέχοντα και τα απολύτως εγκόσμια. «Ο άνθρωπος», λέει, «"η κορωνίς της φύσεως", έφτασε στη γη με σκοπό να μάθει γιατί γεννήθηκε ή γιατί τον έστειλαν εδώ. Και με τη βοήθεια του ανθρώπου γνωρίζει κι ο Δημιουργός τον εαυτό του. Αυτή η πορεία ονομάστηκε "εξέλιξη" και τη συνοδεύει πάντοτε η οδυνηρή διαδικασία της αυτογνωσίας».

Ο Χριστός στα χιόνια, όπου το μερίδιο της φαντασίας είναι ισοδύναμο με το μερίδιο των εξακριβωμένων στοιχείων, δεν είναι μια εκλογοτεχνισμένη βιογραφία ή εργογραφία του Ταρκόφσκι. Είναι η βιογραφία της δικής μου ανάγνωσης ενός έργου που το οργάνωσε η αγωνία για τον άνθρωπο ως δυνατότητα: δυνατότητα ήθους, ποιότητας, προσφοράς, αυτοθυσίας, καλοσύνης.

Αλλά σαφής ο Θεός; Με τον τρόπο του σώματος μόνο, με τον τρόπο του τρόμου μας. Με τον τρόπο της γλώσσας μας, των γλωσσών που αναρίθμητες πλάσαμε, όχι. Μάταιες όλες τους. Του Θεού ο τραγουδιστής ο πλήρης και καίριος ένας σπουργίτης είναι, ένα κοτσύφι που χαράζει τη μέρα, ένα χορτάρι ανυπόληπτο, μια πικραλίδα δίχως φωνή μα λαλέουσα, της ερήμου η σκόνη που κι αυτή κρύβει πλάσματα μέσα της, του χιονιού η αγία λευκότητα.

Παντελής Μπουκάλας

Ο Παντελής Μπουκάλας γεννήθηκε το 1957 στο Λεσίνι του Μεσολογγίου. Αποφοίτησε από την Οδοντιατρική Αθηνών. Την περίοδο 1987-1990 είχε την επιμέλεια βιβλιοκριτικής σελίδας στην εφημερίδα Η Πρώτη. Από τον Δεκέμβριο του 1990 και για τα επόμενα είκοσι χρόνια επιμελούνταν την ανά Τρίτη σελίδα βιβλίου στην Καθημερινή, στην οποία αρθρογραφεί καθημερινά. Είναι διορθωτής και επιμελητής εκδόσεων. Υπήρξε μόνιμος συνεργάτης του περιοδικού Ο Πολίτης (όπως και του Δεκαπενθήμερου Πολίτη ) από το 1978 έως την παύση της έκδοσής του. Άρθρα και μεταφράσεις του αρχαίων ελληνικών ποιημάτων έχουν δημοσιευτεί και στα περιοδικά Η λέξη, Το δέντρο, Νέο Επίπεδο, Τεχνοπαίγνιο, Γαλέρα, The Book’s Journal, Ποιητική, Χάρτης κ.ά.
Από το 1980 έχει δημοσιεύσει στις Εκδόσεις Άγρα τα βιβλία ποίησης Αλγόρυθμος, Η εκδρομή της ευδοκίας, Ο μέσα πάνθηρας, Σήματα λυγρά, Ο μάντης, Οπόταν πλάτανος, Ρήματα (Κρατικό Βραβείο Ποίησης 2010) και Μηλιά μου αμίλητη, έναν τόμο βιβλιοκριτικών υπό τον τίτλο Ενδεχομένως – Στάσεις στην ελληνική και ξένη τέχνη του λόγου, δύο τόμους υπό τον τίτλο Υποθέσεις, με επιφυλλίδες του στην Καθημερινή της Κυριακής, και το θεατρικό Το μάγουλο της Παναγίας: Αυτοβιογραφική εικασία του Γεωργίου Καραϊσκάκη.

Έχει μεταφράσει τον Επιτάφιο Αδώνιδος του Βίωνος του Σμυρναίου, τα ποιήματα του τόμου Επιτάφιος λόγος – Αρχαία ελληνικά επιτύμβια επιγράμματα και τα Συμποτικά επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας, που έχουν εκδοθεί όλα από την Άγρα. Έχει επίσης μεταφράσει τους Αχαρνείς του Αριστοφάνη για το Εθνικό Θέατρο (2005), τον Αγαμέμνονα του Αισχύλου (ΔΗΠΕΘΕ Αγρινίου, 2005), τις Τρωάδες του Ευριπίδη (Θέατρο του Νέου Κόσμου, 2010), τον Κύκλωπα του Ευριπίδη και τον Κύκλωπα του Θεόκριτου (Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου, 2017), τις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη (Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου, 2018), την Ιφιγένεια την εν Αυλίδι του Ευριπίδη (ΚΘΒΕ, 2019) και την Ελένη του Ευριπίδη (ΚΘΒΕ, 2020-2021). Ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα ιταλικά (σε αφιέρωμα του περιοδικού Poesia του Μιλάνου, τον Νοέμβριο του 2014), τα ισπανικά, τα γαλλικά, τα πολωνικά (η μετάφραση των Ρημάτων εκδόθηκε στο Γκντανσκ το 2014), τα αγγλικά, τα καταλανικά (στον τόμο La busqueda del Sur, Βαρκελώνη, 2016), τα ρωσικά, τα αλβανικά και τα αραβικά.

Το 2014, στο πλαίσιο της σειράς «Έλληνες ποιητές» της Καθημερινής, είχε την εκδοτική ευθύνη για τους τόμους με το έργο του Κ.Π. Καβάφη, του Γιώργου Σεφέρη, του Μανόλη Αναγνωστάκη, του Ανδρέα Εμπειρίκου και του Νίκου Εγγονόπουλου (εισαγωγή και ανθολόγηση).

Το 2018 έγινε διδάκτορας Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου.

Στις Εκδόσεις Άγρα, στη σειρά «Πιάνω γραφή να γράψω… : Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι », έχουν δημοσιευτεί οι μελέτες του Όταν το ρήμα γίνεται όνομα: Η «αγαπώ» και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών (Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής 2017), Το αίμα της αγάπης: Ο πόθος και ο φόνος στη δημοτική ποίηση (2017), Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα: Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή (2019) και Ο έρως και το έθνος: Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης. Έλληνες, Βλάχοι, Μαύροι, Αρβανίτες, Τούρκοι, τ. Α’ (2022).

Το ποιητικό κείμενο του Παντελή Μπουκάλα αποτέλεσε τη βάση για την παράσταση ήχου «Αντρέι: Ρέκβιεμ σε οκτώ σκηνές» της Δήμητρας Τρυπάνη που παρουσιάστηκε στην Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.