Ελένη Παπαδάκη: Η ηθοποιός που εκτελέστηκε στα Δεκεμβριανά

Η Ελένη Παπαδάκη γεννήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1908 στην Αθήνα από ευκατάστατη οικογένεια. Ο πατέρας της, Νικόλαος Παπαδάκης, ήταν ανώτερος υπάλληλος της Ιονικής Τράπεζας και η μητέρα της Αικατερίνη Κωνσταντινίδη κόρη του πανεπιστημιακού καθηγητή Στυλιανού Κωνσταντινίδη, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή Αθηνών και παρακολούθησε ως ακροάτρια μαθήματα φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Μιλούσε απταίστως τέσσερις γλώσσες (γερμανικά, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά) και τελειοποίησε τα αρχαία ελληνικά της για να μπορεί να διαβάζει τους τραγικούς από το πρωτότυπο. Τη μόρφωσή της συμπλήρωσε με σπουδές φωνητικής μουσικής και πιάνου στο «Ελληνικό Ωδείο» Αθηνών.

Σε ηλικία 17 ετών εμφανίστηκε επί σκηνής στο Θέατρο Τέχνης του Σπύρου Μελά (25 Ιουνίου 1925), ερμηνεύοντας το ρόλο της Προγονής στο έργο του Λουίτζι Πιραντέλο “ Έξι πρόσωπα ζητούν συγγραφέα”. Η πρώτη αυτή εμφάνισή της χαιρετίστηκε με ενθουσιώδεις κριτικές. «Η σκηνή απέκτησε μίαν μεγάλην ηθοποιόν» έγραψε στην εφημερίδα Δημοκρατία ο Κωστής Μπαστιάς. Το ίδιο έτος διακρίθηκε και ως “Ηρωδιάς” στη Σαλώμη του Όσκαρ Γουάιλντ και “Ρίλκε βαν Έιντεν” στο έργο του Λενορμάν Ο χρόνος είναι όνειρο.

Το 1931 έπαιξε με δικό της θίασο στην Κωνσταντινούπολη, όπου της έγιναν μεγάλες τιμές και γράφτηκαν ενθουσιώδεις κριτικές. Την ίδια χρονιά πραγματοποίησε και τη μοναδική της εμφάνιση στον κινηματογράφο. Πρωταγωνίστησε στη βωβή ταινία του Ιωάννη Λούμου Στέλλα Βιολάντη, η ψυχή του πόνου, που βασιζόταν στο διήγημα του Γρηγόριου Ξενόπουλου Στέλλα Βιολάντη. Το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα δεν την ικανοποίησε και αποφάσισε να αφιερωθεί στο θέατρο.

Κατά την περίοδο της Κατοχής, η Παπαδάκη κατηγορήθηκε για δωσιλογισμό, γιατί διατηρούσε φιλικές σχέσεις με τον δωσίλογο πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη. Από το 1942 δραστηριοποιήθηκε προκειμένου να μην λάβουν μισθολογικές αυξήσεις οι άλλοι ηθοποιοί του Εθνικού Θεάτρου, καθώς η ίδια δεν επιθυμούσε να μειωθεί η μισθολογική απόσταση που τη χώριζε από αυτούς, ως πρωταγωνίστρια. Ως μέσο αντίστασης συνάδελφοί της αποφάσισαν να σαμποτάρουν την τελευταία εμφάνισή της, την «Εκάβη» του Ευριπίδη (1943-1944), με τεχνητές λιποθυμίες των μελών του χορού κατά την ώρα της παράστασης.

Τον Μάρτιο του 1944 οι εργαζόμενοι του Εθνικού Θεάτρου απέργησαν για βιοποριστικούς λόγους ζητώντας αύξηση των μισθών. Η κυβέρνηση Ράλλη απάντησε με απολύσεις, ενώ, ο διευθυντής του Εθνικού θεάτρου Θεόδωρος Συναδινός, προειδοποίησε την Παπαδάκη «για τη συμπεριφορά της απέναντι στους συναδέλφους της και το ρόλο που έπαιζε δίπλα στον Ι. Ράλλη».

Τελικά τον Αύγουστο τρεις εργαζόμενες κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία ενώ η Βάσω Αργυριάδου, προϊσταμένη του ραφείου, εκτελέστηκε από τις κατοχικές δυνάμεις επειδή αρνήθηκε να καταδώσει τους δύο γιους της.

Η άρνηση της Παπαδάκη για τη διάσωση της Αργυριάδου προκάλεσε την οργή των αντιστασιακών γιών της, οι οποίοι συνέβαλαν και αυτοί στη σύλληψή της στα Δεκεμβριανά. Μετά την Απελευθέρωση, στις 20 Οκτωβρίου 1944, η Παπαδάκη διαγράφηκε μαζί με άλλους εφτά ηθοποιούς από το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών (με προεδρείο τους Αιμίλιο Βεάκη, Θόδωρο Μορίδη, Σπύρο Πατρίκιο, Χρήστο Τσαγανέα, Παναγιώτη Καραβουσάνο), κατόπιν πρότασης του προέδρου του σωματείου Σπύρου Πατρίκιου σε μια συνέλευση, όπου ηθοποιοί φωνάζαν "θάνατος στη πουτάνα". Κυκλοφόρησε και λίστα με τίτλο «ΟΙ ΠΡΟΔΟΤΑΙ ΗΘΟΠΟΙΟΙ» που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Απελευθερωτής», η οποία περιλάμβανε και την ίδια.

Η πρώτη σφαίρα στα Δεκεμβριανά

Κατά την διάρκεια των συγκρούσεων στα Δεκεμβριανά συνελήφθη στις 21 Δεκεμβρίου 1944, στο σπίτι του γραμματέα του ΕΑΜ Θεάτρου Δημήτρη Μυράτ, όπου είχε καταφύγει. Την συνέλαβαν μέλη της πολιτοφυλακής Γαλατσίου-Πατησίων, υπό τον φοιτητή Ιατρικής Κώστα Μπιλιράκη, τα οποία επανειλημμένα της απευθύνονταν ως "κυρία Ράλλη" ενώ την χαστούκισαν όταν αρνήθηκε ότι είχε σχέση με τον Ράλλη. Σύμφωνα με αναφορές εκτελέστηκε στα διυλιστήρια της ΟΥΛΕΝ από ομάδα υπό τον Καπετάνιο «Ορέστη», ο οποίος αναφέρεται ότι αρχικά την προόριζε για όμηρο του ΕΛΑΣ όμως άλλαξε γνώμη γιατί στη συνέχεια την αναγνώρισε ως τη «γυναίκα του Ράλλη». Τελικά δολοφονήθηκε με πιστόλι από τον Βλάση Μακαρωνά της Εθνικής Πολιτοφυλακής.

Ο Καπετάνιος "Ορέστης" της Εθνικής Πολιτοφυλακής όμως παραδέχτηκε αργότερα ότι εκτέλεσε εντολές των μυστικών βρετανικών υπηρεσιών με σκοπό να δημιουργήσει αγανάκτηση του λαού εναντίον των εκτελέσεων, καταδικάστηκε σε θάνατο από ΕΑΜικό λαϊκό στρατοδικείο και εκτελέστηκε δημόσια στην πλατεία Κολιάτσου. Το 1945, ο Νίκος Ανδρικίδης παραπέμφθηκε σε κακουργιοδικείο κατηγορούμενος για την εκτέλεση των εκτελεστών της Παπαδάκη και καταδικάστηκε ισόβια. Ο φυσικός αυτουργός της εκτέλεσης Βλάσης Μακαρωνάς εκτελέστηκε το 1948.

Ο άνθρωπος που έριξε την πρώτη πιστολιά στα Δεκεμβριανά!

Ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός αναφέρει ότι πρόσωπα όπως η Ελένη Παπαδάκη «αποτελούσαν προφανή στόχο ενός κόσμου που είχε υποφέρει από την κατοχική τρομοκρατία, τις εκτελέσεις, την πείνα και τα μπλόκα και καθοδηγούνταν πλέον από ένα αυθεντικό ταξικό μίσος, στοιχείο που πολλές φορές ξεπέρασε και τις κομματικές επιλογές». Σύμφωνα με τον βιογράφο της Πολύβιο Μαρσάν, ο κύριος λόγος της δολοφονίας της ήταν ο συναδελφικός φθόνος.

Στις 26 Ιανουαρίου 1945 ανεβρέθηκε το πτώμα της στα διυλιστήρια της Ούλεν σε κατάσταση αποσύνθεσης, με μεγάλα κομμάτια δέρματος αποκολλημένα. Η σορός της σύμφωνα με την Έλενα Σταματοπούλου «κακοποιήθηκε εκ των υστέρων, ώστε να υπάρξει µεγαλύτερο πολιτικό κέρδος».

Μετά από δύο ημέρες έγινε μεγαλοπρεπής κηδεία, στην οποία ο θάνατος της Παπαδάκη θρηνήθηκε ως εθνική απώλεια. Τότε ο Α. Σικελιανός έγραψε τους στίχους:

Μνήσθητι Κύριε: Για την ώρα που η λεπίδα του φονιά

άστραψε, κι' όλος ο θεός της Τραγωδίας εφάνη.

Μνήσθητι Κύριε: Για την ώρα που άξαφνα, κ΄ οι εννιά

αδερφές εσκύψαν να της βάλουνε

των αιώνων το στεφάνι.

Παράλληλα η οικογένεια της υπέβαλε μήνυση εναντίον των ηθοποιών που στήριξαν το ΕΑΜ. Επιπρόσθετα έγινε ένοπλη επίθεση εναντίον του πρόεδρου του Σωματείου των ηθοποιών, Σπύρου Πατρίκιου, το 1945.

Ο γενικός γραμματέας του ΚΚΕ Νίκος Ζαχαριάδης, στην 12η Ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος αναγνώρισε ως «υπερβασία» την εκτέλεση της Παπαδάκη και την καταδίκασε, ενώ για την ελληνική αλλά και την βρετανική κοινή γνώμη η εκτέλεση αυτή, μαζί με άλλες, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη μεταστροφή της εναντίον του ΕΑΜ.

O Mάνος Ελευθερίου έγραψε για την δολοφονία της

"Την Παπαδάκη τη συνέλαβαν πράγματι στο σπίτι των Μυράτ, απόγευμα της 21 Δεκεμβρίου 1944. Αυτός που τη ζήτησε ήταν ο φοιτητής Ιατρικής Κ.Μ., αργότερα γνωστός γιατρός της Αθήνας, κάτοικος κι αυτός της περιοχής Πατησίων, οδός Χρυσοστόμου Σμύρνης, πάροδος Καυτατζόγλου, γιος εφοριακού– (είχαν κάνει μαζί κάμποσες συλλήψεις, ίσως για να εκδικηθεί το θάνατο του αδελφού του από τους Γερμανούς). Κάποτε που τον ρώτησα στο τηλέφωνο για κείνο το «περιστατικό» μου είπε ότι έφαγε τόσο ξύλο από τους δεξιούς (τα Χερουβείμ δηλαδή της πατρίδας γιατί οι άλλοι ήταν τα Σεραφείμ) που δεν θυμόταν τίποτε. Τον πιστεύω ακόμη. «Έφυγε» κι αυτός αλλά αργά!

Αν εξαιρέσουμε τους μαυραγορίτες όλα τα άλλα θύματα ήταν της πείνας. Της πείνας ήταν και οι δολοφόνοι. Πρέπει όμως κάπως να κλείσουμε τούτο το παράπονο με τη δραματική διαπίστωση του Δ. Μυράτ: «Όπως το αίμα του [Ίωνος] Δραγούμη κατέστρεψε τον [Ελευθέριο] Βενιζέλο, έτσι πιστεύω πως το αίμα της Παπαδάκη κατέστρεψε το ΕΑΜ». Όχι όμως μόνο της Παπαδάκη".

Ο Μάνος Ελευθερίου έχει γράψει επίσης το βιβλίο «Η γυναίκα που πέθανε δύο φορές» (εκδ. Μεταίχμιο), που αναπλάθει μυθιστορηματικά τη ζωή και τη δολοφονία της Ελένης Παπαδάκη.