Μπαγλαμάς ή μίλα μου για τη μαγκιά!

Θεωρούμε ότι «γεννήθηκε» πίσω από της φυλακής τα σίδερα, στην αχλή της μετάβασης από τον ένα αιώνα στον άλλο - από το 19ο στον 20ο.

Η ετυμολογία του ωστόσο παραπέμπει στο παλαιοτουρκικό/οθωμανικό baglamak και σημαίνει «δένω/σφίγγω», υπονοώντας ότι αρχικά το όργανο έφερε τάστα διαστήματα δετά/δεμένα και όχι μεταλλικά/καρφωτά όπως στα σύγχρονα όργανα.

Το γενεαλογικό δέντρο του μπαγλαμά πάντως μας πηγαίνει πίσω στα αρχαία χρόνια, σε τρίχορδα όργανα που έπαιζαν αρχικά γυναίκες. Τουτέστιν ο μπαγλαμάς έχει ευγενείς προγόνους στα αρχαία και βυζαντινά χρόνια.

Παραλλαγές του συναντάμε κρεμασμένες στους ώμους κλεφτών και αρματωλών όπως τα άρματα. Από τα τέλη του 19ου αιώνα και μετά συνδέθηκε με το ρεμπέτικο, ενώ η εύκολη κατασκευή του βοηθούσε στο να τον φτιάξουν ακόμα και οι φυλακισμένοι με ποικίλα υλικά, όπως ξύλα, κολοκύθες, μεταλλικά κουτιά, καβούκια χελώνας κ.λπ. κουβαλώντας τον κάτω από το σακάκι.

Ο στριγκός, διαπεραστικός ήχος του, ο «μουρμούρης» και ατίθασος έκανε μουσική τα περίφημα δίστιχα της φυλακής. Ήταν και παραμένει ένα μουσικό όργανο του περιθωρίου που στην εποχή του ρεμπέτικου και του λαϊκού χρησιμοποιήθηκε ως όργανο συνοδείας ή αυτοσχεδισμού στην αρχή των τραγουδιών.

Γράφτηκαν τότε ένα σωρό τραγούδια με πρωταγωνιστή τον μπαγλαμά: Μου σπάσανε τον μπαγλαμά, Θα βρω μουρμούρη μπαγλαμά, Παίζουν τα μπαγλαμαδάκια...

Η αυθεντική εποχή του μπαγλαμά ωστόσο τελείωσε μαζί με τα δίστιχα της φυλακής που περιέγραφαν κυρίως τη ζωή των τροφίμων της φυλακής, των νταήδων, της μαγκιάς και της αιώνιας διαπάλης λωποδυτών και χωροφυλάκων. Γι' αυτό και είναι τραγούδια που δημιουργήθηκαν στους τεκέδες, στις φυλακές, στα καταγώγια και σε ζόρικες καταστάσεις.

Ο μπαγλαμάς και τα δίστιχά του είναι όλη η προϊστορία του ρεμπέτικου που τη σεβάστηκε και ο ίδιος ο πατριάρχης της ο Μάρκος, γράφοντας αρκετά «τραγούδια της φυλακής» με κορυφαίο το «Αντιλαλούν οι φυλακές».

Τα δίστιχα της φυλακής, αδέσποτες δημιουργίες ανώνυμων καλλιτεχνών έχουν ανάλογη σημασία με το δημοτικό μας τραγούδι.

Παραθέτουμε εδώ μερικά:

Έλα στ’ Ανάπλι σήμερα / και μ’ έχουνε στα σίδερα.
Έλα στ’ Ανάπλι να με ιδής / χίλια σκαλάκια θ’ ανεβής.
Χίλια σκαλάκια θ’ ανεβής/ αν είσαι μάννα και πονείς.
Έλα μαννούλα σήμερα / και μ’ έχουνε στα σίδερα.
Βρε συ βλάμη ναυτοδίκη / κάνε γλήγορα τη δίκη.
Από κάτω απ’ τα ραδίκια / κάθονται τα πιτσιρίκια.
Από κάτω απ’ τη μολόχα / πρώτα το τσαρδάκι τόχα.
Βρε κυρ’ Γιάννη σαν πεθάνης / το λουλά τι θα τον κάνηςΤο λουλά και το καλάμι / θα τα βάλω προσκεφάλιθα τα πάρω ως τον Άδη / να φουμάρω κάθε βράδυ.Κυρ λοχαγέ κυρ λοχαγέ / μας έσπασε τον ναργιλέ.