Πληγώνοντας την Αντιγόνη

Είναι στη μοίρα των μεγάλων έργων να στέκουν σαν άλυτα αινίγματα μέσα στους αιώνες. Κάθε προσπάθεια να τα προσεγγίσουμε, να τα αποφλοιώσουμε ιδεολογικά για χάρη μιας βαθύτερης κατανόησης οδηγεί τελικά σε περισσότερες παρανοήσεις.

Η Αντιγόνη του Σοφοκλή δεν είναι μια συνηθισμένη ηρωίδα. Καθαγιασμένη από αιώνες θεατρικών και φιλολογικών αναγνώσεων παραμένει ασύλληπτη και ανεξερεύνητη μέσα στο χρόνο. Στις μεγαλειώδεις συνθέσεις οι ιδέες δεν συνιστούν πρωταρχική επιδίωξη. Τις περισσότερες φορές ο δημιουργός μεριμνά πρωτίστως για την αισθητική αρτιότητα του έργου του. Όλα τα άλλα είναι ζήτημα προθέσεων, πολλές από τις οποίες εγκαταλείπονται εν τη ρύμη της δημιουργίας.

Θα πρέπει να αποφασίσουμε λοιπόν αν θα ατενίσουμε τους ήρωες της τραγωδίας ως πραγματικές υπάρξεις ή ως απολιθώματα ιδεών που λόγω της χρονικής απόστασης τίθενται στην υπηρεσία του φιλολόγου και του σκηνοθέτη. Θα πρέπει πρωτίστως να τολμήσουμε να απαλλαγούμε από το μανδύα της «σχολικής» Αντιγόνης. Να πεισθούμε επιτέλους ότι η σπουδαιότερη ίσως τραγωδία δεν γράφτηκε απλά για να χαρτογραφηθεί η επικράτεια του δικαίου που ανήκει στον Κρέοντα και στην κόρη του Οιδίποδα. Ο Σοφοκλής είναι πρωτίστως μέγας ποιητής και αυτό κατά τον Ρολάν Μπαρτ σημαίνει όχι τον άνθρωπο που «σκέφτεται όχι τις λέξεις αλλά τις φράσεις». Τις σκέφτεται κυρίως δομικά, μεριμνά για τη μουσική τους τελειότητα, υπολογίζει ακόμα και τους επιτονισμούς, μερικοί από τους οποίους είναι άγνωστοι ακόμα και για μας που μιλάμε σήμερα τη συνέχεια αυτής της γλώσσας. Κάπως έτσι εξασφαλίζεται η μουσική του κειμένου και μέσα σε αυτή την μουσική στροβιλίζονται χορεύοντας οι μεγάλες ιδέες αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος με ό,τι τον χαρακτηρίζει:

Πολλά τα δεινά κουδέν

ανθρώπου δεινότερον πέλει

Πολλά είναι τα θαύματα στον κόσμο

Μα από τον άνθρωπο κανένα μεγαλύτερο

Στα υπέροχα χορικά του Σοφοκλή βρίσκει κανείς το δοξαστικό του έρωτα

'Ερωτα ακαταμάχητε που όλα τα εξουσιάζεις

Έρως ανίκατε μάχαν

Βρίσκει την αμέριμνη Αφροδίτη που παίζει μαζί μας

άμαχος γαρ εμπαίζει θεός Αφροδίτα

Βρίσκει όμως και την ευδαιμονία όσων δεν γεύτηκαν πίκρα στη ζωή τους

Ευδαίμονες οίσι κακών άγευστος αιών.

Βρίσκει κυρίως μια ασύγκριτη ποιητική που μπορεί να την απολαύσει προτού γίνει δράμα, μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας.

Τα μεγάλα έργα της λογοτεχνίας αποτελούν αδιαπραγμάτευτα μέρος της επικαιρότητας κάθε εποχής και καθώς έρχονται από μια άλλη χώρα του χρόνου μας καλούν να αναμετρηθούμε μαζί τους. Η ανάγνωσή τους, όπως κι αν γίνεται, δύσκολα θα υπερβεί την κυρίαρχη αλήθεια του καιρού μας. Ωστόσο αυτό δεν αποτελεί δική τους αδυναμία αλλά δική μας.