Ξαναδιαβάζοντας το «Τούνελ» του Ερνέστο Σάμπατο

«Η γλώσσα είναι σύμβαση», κατά τον Χένρι Τζέιμς αλλά μπορεί να είναι και μια περιπέτεια όπως ισχυρίζεται ο Φλομπέρ. Για τον Σάμπατο είναι κάτι πιο σύνθετο – μια χορευτική εμπειρία των λέξεων σε ρυθμό αργεντίνικου τάνγκο. Κατά κάποιο τρόπο στην ιστορία του το Μπουένος Άιρες γίνεται μια γυαλιστερή πίστα χορού.

Ο σπουδαίος αυτός Αργεντινός συγγραφέας, ο πιο ευρωπαίος από όλους τους λατινοαμερικάνους λογοτέχνες, αφουγκράστηκε τη μελωδία του ύφους δημιουργώντας ένα δωμάτιο αφήγησης, ο ένας τοίχος του οποίου είναι η τέχνη, ο άλλος ο έρωτας, ο τρίτος το μυστήριο και ο τέταρτος η ανθρώπινη ψυχή. Βαθιά ερωτικό, βαθιά πολιτικό αλλά κυρίως ανθρώπινο με ισορροπία στα πάθη και τις αναζητήσεις, το «Τούνελ» είναι ένα εξομολογητικό κείμενο. Στον Σάμπατο περικλείονται όλοι: Ο Κάφκα της Αμερικής, ο Καμύ της Αλγερίας, ο αυτοεξόριστος Τόμας Μαν, μια φευγαλέα εικόνα του Ντοστογιέφσκι. Περικλείεται η απατηλή μνήμη του παρελθόντος που απέχει πολύ από το να είναι συλλογική: Η ρήση «κάθε πέρσι και καλύτερα» δεν σημαίνει πως παλιότερα συνέβαιναν λιγότερο άσχημα πράγματα παρά πως –ευτυχώς− ο κόσμος τα ξεχνάει.

Περιέχεται ακόμα και ένα ηθικό δίδαγμα θανάτου: Με τα χρόνια μαθαίνει κανείς πως ο θάνατος δεν είναι μονάχα υποφερτός αλλά ίσως και παρηγορητικός. Ο ίδιος ο Σάμπατο είναι απλός όπως ακριβώς είναι και ο θάνατος, διηγείται φυσικά, χωρίς καμία δόση αμηχανίας, δεν αναλίσκεται σε φτηνά στιλιστικά τεχνάσματα. Το ταλέντο του έρχεται από τη βαθιά παράδοση των αφηγητών. Ξέρει πώς να χειριστεί τους ήρωές του, υφαίνει την πλοκή του χωρίς υπερβολές και δημιουργεί μια αβίαστη αληθοφάνεια. Στο «Τούνελ» υπάρχει μια πολιτική διάσταση που ο αναγνώστης καλείται να συναγάγει εμμέσως. Οι ήρωες κινούνται με μυστικοπάθεια, με έναν αέρα συνωμοσίας. Ο έρωτας, η ζήλεια, το πάθος και η ορμή του καλλιτέχνη είναι απλές προσωπίδες. Πίσω από όλα, πίσω ακόμα και από τον θάνατο της Μαρίας Ιριμπάρνε συμβαίνουν πολύ πιο σημαντικά πράγματα.

Υποθέτω πως όλοι θυμούνται τη δίκη και δεν χρειάζονται περισσότερες εξηγήσεις για το πρόσωπό μου. Αυτό λέει ο Χουάν Πάμπλο Καστέλ, ο ζωγράφος που σκότωσε τη Μαρία Ιριμπάρνε, σκοτώνοντας ίσως μαζί της και την τελευταία ελπίδα που μπορεί να έχει ένας καλλιτέχνης ότι θα συναντηθεί κάποτε με το τέλειο έργο του. Όσο για το θύμα, την Ιριμπάρνε, πάνω από το πρόσωπό της ιριδίζει η ιδέα της μισητής κριτικής. Η μετάφραση της Κλαίτης Σωτηριάδου έφτασε το κείμενο του Σάμπατο εκεί που θα μπορούσε να φτάσει στη γλώσσα μας.