Γιάννης Μαντζάκος: «Το ίντερνετ βοήθησε την βιβλιοδεσία»

Συνέντευξη στον ΘΕΜΗ ΣΙΝΑΝΟΓΛΟΥ

Ο κόσμος των βιβλίων είναι μαγικός. Σήμερα θα ανοίξουμε την πόρτα σε έναν άλλον κόσμο, άγνωστο, αυτόν των βιβλιοδετών. Ο Γιάννης Μαντζάκος είναι ένας από τους τελευταίους βιβλιοδέτες που έχουν μείνει στην Ελλάδα, μαζί με τον γιο του που έμαθε τη δουλειά δίπλα στον πατέρα του, ο οποίος έμαθε τη δουλειά από τον δικό του πατέρα, ο οποίος είχε μάθει τη δουλειά από τον δικό του πατέρα, ο οποίος είχε μάθει τη δουλειά από τον δικό του πατέρα! Πέντε γενιές! Μου είπε απίθανες ιστορίες που δεν γνώριζα, έχει μία κοπτική μηχανή 50 χρόνων στη Σόλωνος, πήγα και είδα φωτογραφία του με βιβλίο που είχε ημερομηνία 1760!

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο «ΦΩΣ» στις 7/7/2021

Πώς λέγεται το επάγγελμά σας;

Είμαι βιβλιοδέτης-συντηρητής παλαιών βιβλίων. Και διακοσμητής βιβλίων.

Πόσοι είστε τώρα;

Στον τομέα της καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας και συντήρησης βιβλίων είμαστε πλέον λίγοι.

Πώς μπήκατε σε αυτήν τη δουλειά;

Ο πρώτος πρόγονος που την ξεκίνησε ήταν ο πατέρας του παππού μου, Σπυρίδων Μαντζάκος, ο οποίος ήταν ζωγράφος και πέντε έργα του υπάρχουν στην Εθνική Πινακοθήκη. Έκανε και το επάγγελμα του βιβλιοδέτη για βιοποριστικούς λόγους. Ο ζωγράφος λοιπόν έκανε τρεις γιους, ένας εκ των οποίων ήταν ο παππούς μου, ο οποίος γεννήθηκε το 1888. Αυτός έμαθε τη δουλειά δίπλα στον πατέρα του τον ζωγράφο, ο οποίος εργαζόταν στο τυπογραφείο-βιβλιοδετείο Αθανασιάδη, τεράστια επιχείρηση εκείνη την εποχή. Με παραγωγή 20.000-30.000 βιβλίων τον χρόνο -ασύλληπτο νούμερο για την εποχή- σε όλη τη Μεσόγειο! Στην Ελλάδα, στη Μικρά Ασία, στην Κωνσταντινούπολη, στα παράλια και στην Αίγυπτο, όπου υπήρχε ελληνισμός. Πήγε λοιπόν δίπλα του ο παππούς μου σε ηλικία 12-13 χρόνων. Όταν πέθανε ο πατέρας του, o παππού μου δούλεψε στα βιβλιοδετεία στο κέντρο των Αθηνών. Ως τo 1919 που πήγε με το εκστρατευτικό σώμα του Βενιζέλου στην Κριμαία. Μετά το 1922 δούλεψε πάλι στα μεγάλα βιβλιοδετεία στην Αθήνα και απέκτησε την ειδικότητα του βιβλιοδέτη-καταστιχοποιού. Ως τέτοιον τον πήρε έπειτα από λίγα χρόνια ο Παπαδόπουλος στο Αίγιο στη μεγάλη χαρτοβιομηχανία του Αιγίου. Εκεί δούλεψε μέχρι που άρχισε η Κατοχή των Γερμανών. Και γύρισε στην Αθήνα. Ο παππούς μου είχε πέντε παιδιά, εκ των οποίων ένα ήταν ο πατέρας μου. Αμέσως μετά την Κατοχή πήρε τον πατέρα μου κοντά του, ο οποίος ήταν γεννημένος το 1928, και του έμαθε τη δουλειά. Ο πατέρας μου τη λάτρεψε αυτήν τη δουλειά και έγινε άριστος τεχνίτης. Έκανε καριέρα ως προϊστάμενος μεγάλων βιβλιοδετείων και άνοιξε μαγαζί δικό του το 1955 στη Σόλωνος.

Σε αυτό το μαγαζί που είμαστε τώρα;

Όχι, εγώ είμαι Σόλωνος 99, εκείνος ήταν Σόλωνος 111. Κάμποσα χρόνια μετά ο πατέρας μου προσελήφθη ως αρχιμάστορας στο βιβλιοδετικό τμήμα ενός μεγάλου εργοστασίου αμερικανικών συμφερόντων όπου έβγαζαν την Αγία Γραφή και χριστιανικά βιβλία. Στη Λένορμαν, απέναντι από το καπνεργοστάσιο. Εκεί δούλεψε μέχρι το 1966 και τότε άνοιξε δικό του μαγαζί, αυτό στο οποίο είμαι εγώ έως σήμερα.

Οικογενειακή ιστορία ενάμιση αιώνα!

Ο πατέρας μου ξεκίνησε στην Ελλάδα να κάνει πράγματα πέρα από τα στερεότυπα. Τότε έφτιαχναν τα βιβλία μαύρα, κλασικά. Εκείνος ξεκίνησε να κάνει διακοσμητική στα βιβλία! Έβαζε κοσμήματα στα βιβλία, έβαζε χρώμα, ήταν ανήσυχο πνεύμα και πολύ καινοτόμος για την εποχή του. Εγώ ξεκίνησα στα 24 δίπλα του, είμαι 63 τώρα. Και έχω δίπλα μου τον γιο μου, ο οποίος είναι 31. Αυτός έφτιαξε τα τελευταία βιβλία του Δημήτρη Στεφανάκη.

Το ίντερνετ έφερε κρίση στον κλάδο;

Το ίντερνετ αύξησε τη δουλειά! Ήμουν ο πρώτος που το έλεγα αυτό από τη δεκαετία του ’90, όταν τέθηκε το θέμα στον σύλλογο.

Γιατί;

Βρίσκεις κάτι καλό στο ίντερνετ και το κατεβάζεις. Θέλεις να το έχεις σε ηλεκτρονική μορφή; Ή το θέλεις ως βιβλίο στη βιβλιοθήκη σου; Το φτιάχνουμε σαν κόσμημα στη βιβλιοθήκη σου. Η δουλειά μου είναι αυτή. Η δουλειά μου είναι να σώζουμε βιβλία. Μου φέρνουν βιβλία 200 και 300 χρόνων και τα αναμορφώνω. Πρέπει να γνωρίζεις όλες τις βιβλιοδεσίες κάθε παλαιάς εποχής. Όταν σου φέρουν βιβλίο του 1800, δεν επιτρέπεται να κάνεις βιβλιοδεσία του 2000. Φαντάσου πόσες μεγάλες βιβλιοθήκες υπάρχουν και πόσοι απευθύνονται σε εμένα για να συντηρήσουμε βιβλία και να είναι λειτουργικά. Ξέρεις πόσα είδη χαρτιού υπάρχουν;

Όχι.

Υπάρχουν περίπου 10.000 είδη χαρτιού σε όλο τον κόσμο!

Ποιο χαρτί είναι το καλύτερο;

Το πρωτογενές, το πολύ παλιό. Όσο πιο παλιό το χαρτί τόσο πιο καλό! Αυτό το χαρτί που προερχόταν κατευθείαν από τον φλοιό του δέντρου, όχι από την πολτοποίηση άλλων χαρτιών. Τα χαρτιά του 15ου αιώνα του Γουτεμβέργιου είναι πολύ ισχυρά. Γιατί δεν έχουν χημικά. Είναι αναλλοίωτα στον χρόνο. Το μόνο πρόβλημά τους είναι τα μαύρα στίγματα. Επειδή οι μέθοδοι αποξήρανσης τότε ήταν πρωτόγονες, κρατούσαν υγρασία μέσα τους και παρουσίαζαν μαύρα στίγματα. Οι χώροι όπου αποθήκευαν τα βιβλία τότε είχαν υγρασία, δεν είχαν τις συνθήκες που έχουμε σήμερα.

Ποια είναι τα πιο παλιά βιβλία που έχετε πιάσει στα χέρια σας; Φαντάζομαι υπάρχουν συλλέκτες που τα «κυνηγάνε». Τι αξία έχουν τα πολύ παλιά βιβλία;

Ανεκτίμητη! Βεβαίως και υπάρχουν συλλέκτες. Έχω συντηρήσει βιβλίο τυπωμένο στη Λειψία το 1487, ήταν από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης, με σχόλια για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς!

Πείτε μου για την περγαμηνή.

Είναι εκπληκτικό υλικό. Πήρε το όνομά της από την Πέργαμο της Μικράς Ασίας. Είχαν ζητήσει από τους Αιγύπτιους τη συνταγή του παπύρου, δεν την έδιναν, και αυτοί ανακάλυψαν πιο φθηνό τρόπο, ότι μπορούν να γράφουν άριστα σε δέρμα ζώου. Έπαιρναν το δέρμα, το έπλεναν, το καθάριζαν τελείως από τρίχωμα, το άπλωναν και το στέγνωναν στον αέρα. Άμα σου πω τι χρησιμοποιούσαν ως οξύ για να απομακρύνουν οτιδήποτε ζωικό από το δέρμα για να μην μπορεί να σαπίσει...

Τι;

Κόπρανα σκύλων.

Ποιο είναι το πιο παλιό ελληνικό βιβλίο που υπάρχει;

Η Γραμματική του Λάσκαρη. Αυτός γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη λίγα χρόνια πριν από την Άλωση. Προερχόταν από βυζαντινή παλιά οικογένεια ευγενών. Υπάρχουν τέσσερα αντίτυπα μόνο σε όλο τον κόσμο. Στη βιβλιοθήκη του Ζωγράφου, προύχοντα των Αθηνών, από τον οποίο πήρε το όνομά της η περιοχή του Ζωγράφου, βρέθηκε ένα από αυτά τα αντίτυπα και πουλήθηκε ακριβά στους Σόθμπις. Είναι το πρώτο βιβλίο που τυπώθηκε σε αποκλειστικά ελληνική γλώσσα. Τον 15ο αιώνα.

Ποιες χώρες έχουν παράδοση στη βιβλιοδεσία, στη συντήρηση, στη διακοσμητική;

Η Ιταλία, η Γαλλία και η Ισπανία. Έχουν σχολές. Και στην Αγγλία υπάρχει το βασιλικό βιβλιοδετείο των ανακτόρων. Εκεί που λέγαμε για τα πρωτογενή χαρτιά που είναι τα πιο δυνατά, να σου πω ότι η πολτοποίηση των παλιών χαρτιών που παράγουν νέα ξεκίνησε το 1833. Τα χαρτιά και τα βιβλία που είναι πριν από το 1833 είναι τα πιο καλά. Επίσης να σου πω ότι τον 16ο αιώνα ένα βιβλίο τότε στοίχιζε μια περιουσία! Ήταν σαν να παίρνεις σήμερα ένα διαμέρισμα. Έτσι έκανε την εμφάνιση το επάγγελμά μου. Διότι ανακαλύφθηκε το τύπωμα των βιβλίων, αλλά το ερώτημα ήταν πώς θα τα δέσουν. Μέχρι τότε έδεναν χαρτιά και χειρόγραφα με πρόχειρο τρόπο. Σαν δέματα από άχυρα, με όποιον τρόπο μπορούσαν να τα πιάσουν. Με σπάγγο, με πρόκα, όπως μπορούσαν.

Το Άγιον Όρος έχει θησαυρούς;

Αμύθητης αξίας. Το Άγιον Όρος και το Βατικανό. Το Άγιον Όρος έχει χειρόγραφα από τον 4ο αιώνα μ.Χ.! Και έχουν δικό τους βιβλιοδετείο οι μοναχοί.

Πείτε μου και άλλα αξιοπερίεργα.

Υπήρχε Έλληνας τυπογράφος εξ Ιωαννίνων που μεγαλούργησε στη Βενετία τον 17ο αιώνα. Ο Νικόλαος Γλυκύς. Και άλλοι Έλληνες στη Βενετία και γενικώς σε πόλεις της Ιταλίας.

Έντομα και ζωύφια καταστρέφουν τα βιβλία;

Ο σκόρος του χαρτιού. Αλλά δεν υπάρχει σήμερα. Οι συνθήκες τον εξαφάνισαν. Λάτρευε την υγρασία, έμπαινε μέσα στα βιβλία και έκανε μεγάλες ζημιές. Έχω καθαρίσει παλιά βιβλία από σκόρο παλαιών εποχών, έκανε τη ζημιά και ψόφαγε μέσα στο βιβλίο. Υπάρχουν βιβλία παλιά που μπορείς να δεις τρύπες σε 500 σελίδες! Αλλά αυτό δεν συνέβαινε σε μεγάλες βιβλιοθήκες.

Ποιο είναι το πιο ανθεκτικό είδος χαρτιού;

Το Σαμουά. Δεν γυαλίζει, είναι πορώδες, δεν χαλάει εύκολα και τραβάει μέσα του το τύπωμα. Και ειδικά το Αμάλφι που το βγάζουν στην Ιταλία είναι τρομερά ανθεκτικό χαρτί.

Ποιο είναι κακό χαρτί;

Ό,τι γυαλίζει. Τα ιλουστρασιόν χαρτιά δεν είναι ανθεκτικά. Για να είναι γυαλιστερό περνάει από ασβέστη. Γι’ αυτό και σπάει εύκολα αν το τσακίσεις.

Ποιο είναι το αγαπημένο σας βιβλίο;

«Η αληθινή απολογία του Σωκράτη», σε μετάφραση Κώστα Βάρναλη. Είναι το πιο ωραίο κείμενο που έχω διαβάσει στη ζωή μου. Ένα κείμενο που απομυθοποιεί τα πάντα.