Χρυσούλα Σταματοπούλου: Ο αργαλειός της... Πηνελόπης εδραιώθηκε στο Γεράκι Λακωνίας

Μιλάει στο «ΦΩΣ» και τον Στέφανο Λεμονίδη η υφάντρα Χρυσούλα Σταματοπούλου

Οι γυναίκες όμως ασχολούνται με την υφαντουργία, τα δε κιλίμια του Γερακίου, που φημίζονται σε όλη τη Ελλάδα, έχουν βραβευθεί στις εκθέσεις της Βιέννης το 1873 και του Ζαππείου το 1890. Το 2019 η υφαντική παράδοση του Γερακίου εγγράφηκε στο Εθνικό Ευρετήριο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ελλάδας ως «Η υφαντική τέχνη για τη δημιουργία κιλιμιών στον όρθιο αργαλειό στο Γεράκι Λακωνίας».

Κύριος εκπρόσωπός τους η Χρυσούλα Σταματοπούλου, γέννημα-θρέμμα του Γερακίου, που θα μας εξηγήσει αρχικά ποιος είναι ο όρθιος και ποιος ο καθιστός αργαλειός.

«Η μητέρα μου ύφαινε στον καθιστό αργαλειό, που έχει χτένι και μιτάρι και υφαίνεις πιο γρήγορα πιο λεπτά υφάσματα. Στον όρθιο αργαλειό περνάς τις κλωστές με τα δάχτυλα και έχεις ένα χτενάκι σαν πιρούνι, χτυπάς και κάθονται οι κλωστές και βγάζεις πιο χοντρά υφάσματα για να φτιάξεις κιλίμια, διαδρόμους. Υπάρχει και η διαφορά στην ποιότητα».

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο «ΦΩΣ» στις 25/5/2023

Πρώτη εικόνα λοιπόν ήταν η μητέρα σας.

Ναι, η μητέρα μου και η γιαγιά μου, που ήταν από τα Πηγάδια Κυνουρίας, στον Νομό Αρκαδίας.

Κι αυτό σας κίνησε την περιέργεια;

Οι μεγάλες γυναίκες εκείνη την εποχή ήταν σκληρές και μας 'στρώναν στη δουλειά από μικρά παιδιά να βοηθάμε. Είχα την περιέργεια να μάθω, αλλά δεν με άφηνε η μητέρα μου, γιατί όπως έλεγε της το χάλαγα. Οπότε εγώ άρχισα να ασχολούμαι με τον αργαλειό στα είκοσι χρόνια μου, πήγα σε μια ξαδέλφη μου στο χωριό που ύφαινε σε όρθιο αργαλειό. Υπήρχε μεγάλη παράδοση επί χρόνια.

Το κάνατε από χόμπι;

Όχι, είχα ήδη παντρευτεί, έκανα δυο παιδιά και ήθελα να βοηθήσω στην οικονομία του σπιτιού, ήθελα ένα εισόδημα και τότε οι υφάντρες στο χωριό δούλευαν πολύ.

Γιατί τότε και όχι τώρα;

Γιατί δεν είχαν βγει ακόμη τα συνθετικά και τα βιομηχανικά χαλιά και οι γυναίκες έκαναν την προίκα τους με υφαντά κιλίμια. Δεν υπήρχε ούτε ένα σπίτι χωρίς γερακιώτικο κιλίμι. Το 1980…

Επιστολικό Δελτάριο, τέλη 19ου αιώνα. Εικονίζονται νεαρά κορίτσια, υφάντριες στη Σπάρτη της Πισιδίας (Ευγενική παραχώρηση του ιατρού Κωνσταντίνου Δρογκάρη)

Και μετά το κάνατε επάγγελμα;

Ναι, υπήρχαν εκτός από την ξαδέλφη μου και άλλες γυναίκες που έκαναν αυτήν τη δουλειά και φτιάξαμε έναν συνεταιρισμό, την «Εργάνη», που δεν υφίσταται πλέον.

Πώς λειτουργούσε ο συνεταιρισμός; Υπήρχαν άνδρες;

Όχι, δεν υπήρχαν άνδρες, καθεμία έφτιαχνε ένα κιλίμι, έναν διάδρομο, ένα ταγάρι και τα πουλούσαμε. Υπήρχε εκθετήριο, ενώ δεχόμασταν και παραγγελίες από άλλες περιοχές. Κρατούσαμε αποθεματικό το 10%, πληρώναμε 18% τον ΦΠΑ και τα υπόλοιπα χρήματα τα παίρναμε εμείς, οι υφάντρες.

Πουλούσατε μόνο στην περιοχή;

Όχι, μας ήξεραν σε όλη την Ελλάδα και οι παραγγελίες δίνονταν συνήθως για τα κιλίμια.

Και ποιος αποφάσιζε τι θα κάνετε; Από πού παίρνατε τα σχέδια; Από τα παλιά κιλίμια;

Ναι, και είχαμε συγκεκριμένα σχέδια. Όπως το δένδρο της ζωής, όπου κάθε κλαδί συμβολίζει μια ηλικία. Παιδί, έφηβος, μεσήλικας, γέροντας και το τέλος. Τα σκυλάκια συμβόλιζαν τη φιλία, την πίστη, τα κοκόρια τη γονιμότητα, ο σταυρός συμβόλιζε την πίστη και την προσευχή για την υγεία. Το βυζαντινό σχέδιο με τον δικέφαλο αετό, ο ήλιος, η μαργαρίτα, η παντόφλα που ήταν ένα τοπικό γεωμετρικό σχέδιο.

Και από πότε χρονολογούνται αυτά τα σχέδια;

Ένα σχέδιο είναι το πλακάκι. Ε, εγώ το είδα πέρυσι σε ψηφιδωτό, στη Σπάρτη, στην αρπαγή της Ευρώπης. Βρέθηκε σε ανασκαφές. Γύρω γύρω υπήρχε το πλακάκι. Μιλάμε για την αρχαία Σπάρτη. Και οι υφάντρες έβαζαν στην άκρη το όνομά τους και τη χρονολογία. Το πιο παλιό είναι του 1688. Ανήκει σε οικογένεια, ήταν από προίκα σε προίκα, και πολλά τα είχαν στα σεντούκια, δεν τα εξέθεταν. Και έχουμε πολλά από το 1800 και άλλα που δεν έχουν χρονολογία. Στις ανασκαφές που έγιναν στο χωριό βρήκαν και βαρίδια, εξαρτήματα αργαλειού, κάτι που σημαίνει ότι ύφαιναν από αρχαιοτάτων χρόνων. Και στο βυζαντινό κάστρο βρέθηκαν χτένια και όστρακα που έβαφαν την πορφύρα. Τα χρώματα τα έπαιρναν και από τα βότανα. Αν ήταν χλωρά, έβγαζαν άλλο χρώμα από τα ξερά. Και έκαναν την κατάλληλη επεξεργασία και έβαφαν.

Kάνατε κάποιο βήμα μπροστά;

Γραφτήκαμε στην άυλη πoλιτιστική κληρονομιά, δημιουργήσαμε τη δομή υφαντικής στο Γεράκι και ο κύριος Γιατρομανωλάκης, ο υπουργός, μας είπε ότι από το προσεχές έτος θα κάνει σχολή διετούς φοιτήσεως.

Τώρα διδάσκετε;

Ναι, αλλά με σεμινάρια 60 ωρών. Θα γίνει όμως σχολή τύπου ΙΕΚ. Στα σεμινάρια έρχεται κόσμος με 15 αργαλειούς και απ’ ό,τι καταλαβαίνετε απορρίπτουμε κάποιους για τα επόμενα σεμινάρια. Υπάρχει πληρότητα.

Δεν σπανίζουν οι αναφορές στην Ελληνική Λογοτεχνία για τη Γερακίτικη Υφαντική! Η σπουδαία λογοτέχνης και φίλη Ελένη Σαραντίτη δέχεται ένα μικρό δώρο-δείγμα της υφαντικής, κατά την πρόσφατη επίσκεψή της στον τόπο μας. Την ευχαριστούμε για όλα!

Ποιος διδάσκει;

Ήμασταν δύο, αλλά τώρα έμεινα μόνη μου. Περιμένουμε κάποια μαθήτρια να πιάσει το χέρι μας και να συνεχίσει. Ευτυχώς υπάρχει η δομή, αλλιώς θα χανόταν η παράδοση του τόπου.

Οι μαθητές σας από πού είναι;

Προέρχονται από την περιοχή, τα γύρω χωριά, από τον νομό και από Καλαμάτα. Πέρυσι στο καλοκαιρινό τμήμα υπήρχε και μια κυρία που ήρθε από τη Γαλλία για να μάθει.

Και οι αποφοιτήσαντες τι κάνουν;

Έχουν στα σπίτια τους τελάρα και τρεις τέσσερις έχουν αργαλειούς. Υπάρχουν ξυλουργοί που συνεχίζουν να φτιάχνουν αργαλειούς.

Είναι αποκλειστικό προνόμιο της περιοχής σας;

Υπάρχει και στο Λεωνίδιο, αλλά με διαφορετικά σχέδια.

Και πώς τα εμπορεύεστε;

Έρχονται, βλέπουν και αγοράζουν, ενώ πουλάμε και τηλεφωνικά.

Τα σχέδια εξελίσσονται;

Ναι, ειδικά στις τσάντες και στις ζώνες κάνουμε δικά μας σχέδια. Τα κιλίμια που τα κρεμούν στους τοίχους ή τα βάζουν στο πάτωμα παραμένουν παραδοσιακά. Με τη σχολή που θα δημιουργηθεί θα εξελιχθούμε σε τομείς όπως το μάρκετινγκ. Εγώ ξέρω να υφαίνω, δεν γνωρίζω όμως να πλασάρω τα προϊόντα, να τα πουλάω και να κανονίζω την προώθησή τους. Θα υπάρχουν και εικαστικοί που θα βελτιώσουν τα σχέδια.

Θα βγουν και άλλες δασκάλες μετά τη διάλυση της «Εργάνης»;

Ναι, γιατί έμεινα μόνο εγώ. Ήμουν η πιο νέα, οι άλλες είναι πλέον μεγάλες γυναίκες και αποσύρθηκαν. Εγώ είμαι ήδη 64 χρόνων. Δεν υπάρχουν επαγγελματίες υφάντρες.

Κι αυτές που παρακολούθησαν τα σεμινάρια;

Γυρίζουν στα χωριά τους γιατί έχουν ελιές, βγάζουν λάδι και έτσι ζουν.

Και η υφαντουργία;

Την κάνουν για βιοπορισμό, αλλά υπάρχουν και άλλες που την κάνουν για χόμπι. Και όπως λένε περιπαικτικά, την κάνουν για ψυχοθεραπεία.

Με τη σχολή επομένως θα υπάρξει πρόοδος.

Ναι, γιατί θα μας μάθουν παντού και θα μάθουμε κι εμείς περισσότερα πράγματα για μάρκετινγκ. Θα βγούμε σε εκθέσεις και θα μπουν πιο νέα άτομα με όρεξη.

Από πότε έχει κρίση το υφαντό;

Τα συνθετικά είναι πιο οικονομικά και τα προτιμά ο κόσμος. Και τα κιλίμια μας είναι χειροποίητα, κρατούν διακόσια χρόνια, αλλά είναι ακριβά. Πρέπει κάποιος να αναγνωρίζει την ποιότητά τους και να μπορεί να τα πληρώσει.

Πόσο κοστίζει ένα καλό κιλίμι;

Κοιτάξτε. Για να υφάνω ένα κιλίμι χρειάζομαι δύο μήνες και η δουλειά μου κρατάει πολλές ώρες την ημέρα. Δώδεκα με δεκατέσσερις ώρες. Αν το πουλήσω 3.000 ευρώ και αφαιρέσω τα υλικά που είναι περίπου 400 ευρώ, θα μείνουν 2.500. Έτσι, απ’ ό,τι καταλαβαίνετε, δεν βγαίνει μεροκάματο. Απλά παίρνεις ένα ποσό και καλύπτεις τις ανάγκες σου. Ποτέ όμως δεν σκέφτηκα έτσι.

Το κύριο εισόδημα της οικογένειας;

Ο άνδρας μου είναι μπογιατζής και αγρότης, βοηθάω κι εγώ στα κτήματα.

Τα παιδιά σας ακολούθησαν την τέχνη σας;

Έχω δύο αγόρια και ένα κορίτσι. Η κόρη δεν ακολούθησε γιατί με έβλεπε πολλές ώρες στον αργαλειό να τυραννιέμαι και δεν το σκέφτηκε καθόλου. Προσπαθώ όμως τώρα να μάθω τις εγγονές μου.

Άρα η υφαντική τέχνη δεν προσφέρει στην οικονομία του χωριού, παρά μόνο στην οικονομία της οικογενείας σας.

Ναι, αλλά με τη σχολή θα αλλάξουν τα πράγματα, γιατί θα έρθουν φοιτήτριες, θα μένουν στο χωριό και θα τονωθεί η οικονομία των μαγαζιών σίτισης και διασκέδασης. Θα έρχονται και τουρίστες για να αγοράσουν τα προϊόντα μας. Περνάνε ήδη πολλοί τουρίστες που αγοράζουν.

Εσείς θα παραμείνετε όμως παραδοσιακή.

Μα είμαι παραδοσιακή, εκτός από τις αγροτικές δουλειές, ζυμώνω ψωμί με προζύμι και φτιάχνω σαπούνι.

Πείτε μας για τις εκθέσεις που πήρατε μέρος.

Είναι ακριβό πλέον να φτιάξουμε περίπτερο σε εκθέσεις. Όταν κάναμε έκθεση με λακωνικά προϊόντα στο μετρό στο Σύνταγμα, πήγα μόνη μου. Πουλούσα τα υφαντά και μου άρεσε να έρχομαι σε επαφή με κόσμο. Έκανα και παραγγελία 300 ζώνες και τις έστειλα στη Γαλλία. Μου έφαγαν και λεφτά γιατί, όπως είπα, ξέρω να υφαίνω, δεν ξέρω να πουλάω.

Στα αρχαία χρόνια γιατί αναπτύχθηκε η υφαντική;

Από ανάγκη. Να στρώνουν τα σπίτια τους, να ντύνονται.

Ορεινό το χωριό;

Ναι, στους πρόποδες του Πάρνωνα, έχουμε τον κάμπο που καλλιεργούν τις ελιές, έχουμε δημοτικό, γυμνάσιο, λύκειο, αλλά με τον «Καλλικράτη» οι υπηρεσίες πήγαν στη Σκάλα.

Υπάρχει κρατική μέριμνα για την υφαντική;

Όπως προανέφερα, θα φτιάξουν σχολή, αλλά, για να μη σβήσει η τέχνη, μας έβγαλε χρήματα ο περιφερειάρχης για τα νήματα, τους αργαλειούς και τις δασκάλες. Το 2019 το ξεκινήσαμε και τα εγκαίνια τα κάναμε το 2021.

Το έθιμο του απλώματος

Το έθιμο του απλώματος των παλιών γερακίτικων υφαντών κιλιμιών στις ταράτσες και τα μπαλκόνια διατηρεί ο Πολιτιστικός Σύλλογος Γερονθρών. Πρόκειται για έθιμο που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930, όταν μέλη της Ακαδημίας Αθηνών έφτασαν στο Γεράκι για να βραβεύσουν την κοινότητα για τα έργα που είχε εκτελέσει, ιδιαίτερα εκείνο -πρωτοποριακό για την εποχή του- της αποχέτευσης. Συνεχίστηκε στα ίδια χρόνια, κατά την άφιξη μελών της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας, τα οποία συνοδεύονταν από τις μαθήτριες του Αρσακείου. Στη συλλογική μνήμη των Γερακιτών, μάλιστα, έχει μείνει η στιγμή που οι αρσακειάδες έψαλλαν τον ύμνο τους στα γραφικά σοκάκια του χωριού κάτω από τα ολοστόλιστα με τα υφαντά τους μπαλκόνια.

To κέντημα είναι γλέντημα

κι η ρόκα είναι ζάλη

κι ο έρημος ο αργαλειός είναι σκλαβιά μεγάλη

τάκου – τάκου ο αργαλειός μου

τάκου κι έρχεται ο καλός μου

πέτα σαΐτα μου γοργή, πέτα ψιλό μετάξι

να ‘ρθει ο καλός μου τη Λαμπρή

να βρει χρυσά ν’ αλλάξει

(δημοτικό τραγούδι)

Είχαν 280 αργαλειούς

Το 1940, σύμφωνα με αρχεία του κράτους σε καταγραφή που είχε γίνει στο χωριό, αριθμούνταν 140 καθιστοί αργαλειοί και 140 όρθιοι, κάτι που δηλώνει την ακμή της υφαντικής την περίοδο εκείνη. Σήμερα ο αριθμός των αργαλειών έχει μειωθεί δραματικά, με αποτέλεσμα τα άτομα που ασχολούνται ενεργά να είναι λιγοστά. Κατά την εμπόλεμη περίοδο κυριαρχούσαν τα σκούρα χρώματα στα υφαντά, δηλώνοντας την άσχημη ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων της εποχής.

Μαλλί από αρνί

Το υλικό που χρησιμοποιείται είναι μαλλί από αρνιά, το οποίο πλένεται, ξαίνεται, στρίβεται (δημιουργία νήματος) και βάφεται με φυσικά (φυτικά) υλικά, σε έντονα χρώματα. Ο αργαλειός αποτελείται από ένα ξύλινο, τεράστιο τελάρο, με παράλληλα, κατακόρυφα νήματα (στημόνια), τα οποία είναι στερεωμένα στο πάνω και στο κάτω ξύλο του αργαλειού. Η προσεκτική τοποθέτηση των στημονιών είναι βασική για την ύφανση, χρειάζεται προσοχή και πείρα, και είναι το «ρίξιμο» του αργαλειού. Η υφάντρα στη συνέχεια διαλέγει τα χρώματα, επιλέγει το σχέδιο και ξεκινάει την ύφανση σειρά σειρά (σαν την καλαθοπλεχτική). Όσα χρώματα έχει μια παράλληλη σειρά τόσα τα κουβάρια που χρησιμοποιούνται.

Κεντρική φωτό

Μπροστά στον αργαλειό η δήμαρχος της πόλης Haldensleben (Γερμανία) κ. Regina Blenke και ο δήμαρχος Ευρώτα κ. Γιάννης Γρυπιώτης