Κορονοϊός: Η οικονομία την επόμενη μέρα - Οι κίνδυνοι σε ένα εύθραυστο περιβάλλον

Ύστερα από ένα όργιο υπερδανεισμού, καιροσκοπισμού, ευφορίας, ψευδαισθήσεων και απύθμενων ανοησιών, μία πανδημία αποδεικνύει με καταστροφικό τρόπο την εύθραυστη κατάσταση της διεθνούς οικονομίας που αντιμετωπίζει πλέον την άβυσσο.

Η οικονομία

Μέσα σε μόλις δύο εβδομάδες οι αγορές πλήττονται από την ταχύτερη κατάρρευση στην πρόσφατη ιστορία τους -σε χρόνο ρεκόρ, που δεν συγκρίνεται ούτε με την κρίση της ψηφιακής τεχνολογίας του 2000-2001 ούτε με την κρίση της «Lehman Brothers» και των ενυπόθηκων δανείων του 2008. Σε ελάχιστες μέρες παρατηρείται απώλεια της τάξης του 35% κατά μέσον όρο και σε κλάδους όπως η ενέργεια και οι αερομεταφορές οι μετοχές κατακρημνίζονται στο 80%!

Ο Covid-19 αποδεικνύεται καταλύτης: όλα τα προβλήματα που είχαν αποκρυβεί με ιδιαίτερη προσοχή και επιμέλεια από τον πληθυσμό, με την ελπίδα να αποσοβηθούν μελλοντικά, εκρήγνυνται με απίστευτη ένταση και βιαιότητα, παρασύροντας τα πάντα. Εντελώς αιφνιδιαστικά, αναδύονται και επαναλαμβάνονται τρομακτικές πτωτικές τάσεις, που έχουν να εμφανιστούν από την εποχή της μεγάλης κρίσης του 1929.

Είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη μετασχηματισμού της παγκόσμιας οικονομίας. Οι χρηματοοικονομικές αυθεντίες του πλανήτη εστιάζουν προς το παρόν σχεδόν αποκλειστικά στις βραχυπρόθεσμες επιπτώσεις της πανδημίας και επιχειρούν να συσκοτίσουν τις ευρύτερες μεταλλάξεις που πρόκειται να προκαλέσει, με την ελπίδα να αποθησαυριστεί πολύτιμος χρόνος για τον σχεδιασμό έκτακτων μηχανισμών αντίδρασης.

Οι επιδημιολόγοι σημειώνουν πως η πανδημία αποτελεί ένα φαινόμενο που επαναλαμβάνεται κυκλικά με ρυθμό μία ανά αιώνα, επισημαίνοντας πως είναι εξαιρετικά μεταδοτική και θανατηφόρος. Οι ειδικοί πάντως δεν συγκρίνουν τον Covid-19 με τη Γρίπη των Χοίρων, τον SARS ή τον MERS, αλλά με την Ισπανική Γρίπη του 1918, που καταλήγει στον θλιβερό απολογισμό των 100 εκατομμυρίων θανάτων.

Αν και τα οικονομικά στοιχεία για τις αγορές κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 1918 δεν είναι λεπτομερή, κυρίως λόγω του ότι ενσκήπτει στην περίοδο της αναταραχής που προκαλείται από τον Μεγάλο Πόλεμο, πιστοποιείται πως συνδέεται άρρηκτα με οικονομική κρίση. Η Ρωσική Γρίπη του 1898-1890, η Ισπανική Γρίπη του 1918, η Ασιατική Γρίπη του 1957-1958 και η Γρίπη του Χονγκ Κονγκ του 1968-1968 προκαλούν σοβαρές υφέσεις και η περίπτωση του Covid-19 δεν θα αποτελέσει εξαίρεση.

Το πάθημα δεν γίνεται μάθημα

Η ύφεση αναμένεται απότομη και οξύτατη, αλλά όπως σε όλα τα υφεσιακά φαινόμενα αυτορρυθμίζεται και οι εικόνες των κενών από εμπορεύματα καταστημάτων απλώς οδηγούν σε κάποιες άλλες, με τα καταστήματα να ανεφοδιάζονται και να εμφανίζονται υπερπλήρη. Οι καταρρεύσεις των τιμών του πετρελαίου και των επιτοκίων αναμφίβολα διευκολύνουν την κατανάλωση και τον δανεισμό, με τις δημόσιες δαπάνες και τις κεντρικές τράπεζες να υποστηρίζονται για να τροφοδοτήσουν την πραγματική οικονομία. Αν και αναμένονται κύματα πανικού και πτωχεύσεων, αναμφισβήτητα οι αγορές θα βελτιωθούν ύστερα από ένα δωδεκάμηνο και ακόμα περισσότερο έπειτα από μία διετία ή τριετία. Όμως οι απότομες δομικές μεταβολές με επίκεντρο τη λειτουργία της οικονομίας θα παραμείνουν αισθητές επί δεκαετίες, λόγω του ότι απλούστατα δεν συνειδητοποιούνται και δεν αξιολογούνται τα μαθήματα των προηγούμενων κρίσεων.

Οι κρίσεις

Μετά τη φοβερή κρίση του 2008, οι κεντρικές τράπεζες κινήθηκαν πυροσβεστικά, προσπαθώντας να εξαλείψουν διάφορες μικρές εστίες πριν προλάβουν να αποκτήσουν επικίνδυνες διαστάσεις (όπως η κρίση της Ευρώπης του 2011-2012, η επιβράδυνση της κινεζικής οικονομίας του 2015-2016 ή η αντίστοιχη του 2019). Όμως η συμπίεση του κινδύνου καταλήγει σχεδόν πάντοτε σε μεγαλύτερους και απειλητικότερους κινδύνους, λόγω του ότι ο κίνδυνος δεν καταστρέφεται, αλλά απλώς μετασχηματίζεται.

Ένα χρήσιμο ανάλογο φαινόμενο είναι οι δασικές πυρκαγιές, με την Καλιφόρνια να υποφέρει σχεδόν σε ετήσια βάση από τις καταστροφικές συνέπειές τους. Όμως η πολιτεία συνορεύει με την ομώνυμη μεξικανική περιφέρεια της Μπάχα που εμφανίζει το φαινόμενο των συχνότατων πυρκαγιών σε θαμνώδεις εκτάσεις, αλλά ποτέ με τις ανάλογες καταστροφικές συνέπειες της Καλιφόρνιας.

Οι δύο περιοχές έχουν σχεδόν το ίδιο κλίμα και πανομοιότυπη βλάστηση, αλλά οι επιπτώσεις των πυρκαγιών διαφέρουν σε απίστευτο βαθμό και αυτό λόγω του ότι οι μικρές εστίες στους θάμνους εξαντλούνται σε μικρά χρονικά διαστήματα, επιτρέποντας την ανανέωση της βλάστησης και φυσικά την εκδήλωση νέων περιορισμένων και μικρών πυρκαγιών. Όταν συμπιέζονται σε μηδενικά επίπεδα οι κίνδυνοι, δεν συνεπάγεται ότι αυτόματα εξαλείφονται, αλλά απλώς μετασχηματίζονται από πλευράς μεγέθους, με συνέπεια να εκδηλώνονται εκθετικά καταστροφικότεροι.

Στην οικονομία και την πολιτική οι κατακλυσμιαίες μεταβολές δεν ακολουθούν κάποια συγκεκριμένη και χρονικά προσδιορισμένη σειρά, αλλά εκδηλώνονται με τη μορφή αιφνίδιων σπασμών, όπως η κατάρρευση του Ανατολικού Συνασπισμού ή η Αραβική Άνοιξη. Η παρατήρηση της εξέλιξης αυτών των φαινομένων έχει πολλές αναλογίες με το φαινόμενο του σχηματισμού των θινών της άμμου, όπου οι κόκκοι στοιβάζονται σταδιακά ο ένας επάνω στον άλλον, έως ότου ένας τελευταίος τυχαίος κόκκος προκαλεί την κατάρρευση της θίνας.

Ο κόσμος είχε σαφέστατη επίγνωση ως προς το γεγονός ότι ο Ανατολικός Συνασπισμός είχε εξελιχθεί σε έναν δραματικά ευάλωτο γίγαντα με πήλινα πόδια, όπως και ότι οι αραβικές χώρες ήταν και παραμένουν εξαιρετικά εύθραυστες. Όπως το τρεχούμενο νερό διατηρείται υγρό σε ένα συγκεκριμένο εύρος θερμοκρασιών, αλλά έπειτα από ένα κατώτατο όριο μετατρέπεται σε στερεό σώμα, το ίδιο παρατηρείται και στη θίνα, όπου ένας κόκκος επάνω από το όριο προκαλεί την κατάρρευσή της.

Το φαινόμενο των αμμοστιβάδων υπακούει σε συγκεκριμένο μαθηματικό νόμο. Σύμφωνα με αυτόν, η συχνότητα εμφάνισής τους είναι αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους τους, δηλαδή όπως στις δασικές πυρκαγιές: όσο μειώνεται η συχνότητά τους τόσο καταστροφικότερη γίνεται η εκδήλωσή τους.

Το ίδιο φαινόμενο διέπει τις αγορές και την οικονομία, όπου ο κόσμος βιώνει επί σειράν ετών μία σχετικά ήρεμη θετική πορεία, έως ότου αιφνιδιαστικά η κατάσταση ανατρέπεται χάρη σε ένα κατακλυσμιαίο συμβάν. Δεκαετίες ήπιας και ανεπαίσθητης συσσώρευσης κόκκων απότομα ανατρέπονται και οι πάντες εμφανίζονται έκπληκτοι και αποσβολωμένοι. Δυστυχώς στις αγορές συσσωρεύονται συνεχώς μικρές ασήμαντες, αλλά μη βιώσιμες μακροπρόθεσμα τάσεις και προβλήματα, με την πανδημία να αποτελεί απλώς τον τυχαίο κόκκο που προκαλεί την κατάρρευση.

Θλιβερές αποτιμήσεις

Δεν έχει νόημα να λέμε πως οι αντιδράσεις των αγορών θα είχαν εξελιχθεί περισσότερο ήπια με την εκδήλωση της πανδημίας, εάν δεν είχε προηγηθεί ένα όργιο υπερδανεισμού, καιροσκοπισμού και ανόητης ευφορίας. Αναμφισβήτητα οι τιμές των μετοχών και των ομολόγων θα υποχωρούσαν απότομα με τις πρώτες ειδήσεις για τον Covid-19, αλλά παραμένει αμφίβολο το εάν και κατά πόσον θα είχαν υποστεί τις απώλειες που παρατηρούνται εάν στο περιθώριο δεν υπήρχε πληθώρα υποκείμενων αρνητικών παραγόντων. Επιπλέον, χωρίς τα καταθλιπτικά τεράστια χρέη ιδιωτών και επιχειρήσεων οι προοπτικές μείωσης των πωλήσεων για ένα σχετικά μικρό διάστημα λόγω της πανδημίας δεν έχουν τη δυναμική να οδηγήσουν τα χρηματιστήρια στα πρόθυρα της κατάρρευσης.

Δυστυχώς όμως η πανδημία κατακλύζει ασφυκτικά την ειδησεογραφία, και η επικινδυνότερη χρηματοοικονομική κρίση περιθωριοποιείται. Δύο εβδομάδες πριν από την εκδήλωση των πρώτων κρουσμάτων στην Κίνα, ο αντιπρόεδρος της «Berkshire Hathaway», ενός από τα μεγαλύτερα επενδυτικά σχήματα στον πλανήτη, ο Τσάρλι Μάνγκερ, προειδοποιεί δημόσια με μία δραματική έκκληση για το όργιο των παράλογων και προκλητικών υπερβολών. Αυτός είναι σε θέση να γνωρίζει πως επίκειται κρίση μεγάλου μεγέθους με απροσδόκητες και μη μετρήσιμες συνέπειες.

Στο ίδιο μήκος κύματος, αν και σε ανύποπτο χρόνο, ο σερ Τζον Τέμπλετον, ιδρυτής και διαχειριστής του μεγαλύτερου ίσως επενδυτικού σχήματος επί σειράν ετών στον πλανήτη, προειδοποιούσε από το 2008 πως οι ανοδικές αγορές δημιουργούνται από την απαισιοδοξία, διογκώνονται με τον σκεπτικισμό, ωριμάζουν με την αισιοδοξία και καταλήγουν στον θάνατο με την ευφορία.

Πολλοί θεωρούν ότι οι αγορές δεν συσχετίζονται μαζί τους και ότι οι ίδιοι δεν εξαρτώνται από τις διακυμάνσεις τους. Στην πραγματικότητα οι κινήσεις τους αποτελούν την κορυφή του παγόβουνου και το μανόμετρο που παρέχει ασφαλείς ενδείξεις για ολόκληρο το χρηματοοικονομικό γίγνεσθαι. Είτε το θέλουμε είτε όχι όλοι οι άνθρωποι συνωστίζονται στο ίδιο πλοίο, που αυτή τη στιγμή ανατρέπεται. Οι κραυγές του τύπου «ο σώζων εαυτόν σωθήτω» αποτελούν ό,τι χειρότερο, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν πρόκειται να διασωθεί κανείς.

*Στη φωτογραφία: Οι Σερ Τζο Τέμπλετον (αριστερά) και Τσάρλι Μάνγκερ (δεξιά). Οι άλλοτε φωνές βοώντων εν τη ερήμω, αποδεικνύονται τραγικά προφητικές (ForbesMagazine).