Το πολυφωνικό τραγούδι «Ο Γιάννος και η Μαριγώ», όπως Ρωμαίος και Ιουλιέτα
Τα πολυφωνικά τραγούδια της Ηπείρου ανάγονται σε αρχαίες νεκρικές τελετές και αυτό το είδος της πολυφωνίας με τις ανεξάρτητες φωνές αρχικά αποτελούσε συλλογικό θρήνο. Χαρακτηριστικό το «Ο Γιάννος και η Μαριγώ», όπως Ρωμαίος και Ιουλιέτα.
Τα πολυφωνικά της Ηπείρου καταχωρήθηκαν το 2005 στον κατάλογο της UNESCO ως προφορικά αριστουργήματα της προφορικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας και το 2008 στον Αντιπροσωπευτικό κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας.
Τα μουσικά σχήματα που τα αποδίδουν αποτελούνται από τουλάχιστον τέσσερα άτομα, άνδρες και γυναίκες. Στα πολυφωνικά έχουμε δύο, τρεις, τέσσερις ή πέντε φωνές. Ο ρόλος και η τεχνική του κάθε τραγουδιστή στα πλαίσια της ομάδας είναι επακριβώς καθορισμένος.
Ολυμπιακός: Η συμβολή του… Βαλμπουενά
Ξαφνικά μια φωνή ξεπηδά, σχεδόν κραυγή θρηνητική, λίγες λέξεις, οι πρώτοι στίχοι ενός τραγουδιού της Ξενιτιάς: «Αλησμονώ και χαίρομαι, θυμούμαι και λυπιούμαι...». Μια δεύτερη φωνή -ένας παιδικός φίλος ίσως ή κάποιος παλιός γείτονας στο χωριό- έρχεται ν’ απαντήσει στην πρώτη, κεντάει, αυτοσχεδιάζει, παρασέρνει τους άλλους συμποσιαστές. Το τραγούδι γίνεται περίτεχνο, οι μελωδικές φράσεις πλέκονται μεταξύ τους αλλά δεν μπερδεύονται ποτέ. Κι ενώ οι λιγότερο έμπειροι της παρέας κρατούν το ίσο, η φωνή του πρώτου τραγουδιστή δημιουργεί νέα ποικίλματα, οδηγώντας τους υπόλοιπους προς την απόληξη του τραγουδιού σαν σε ένα κοινό λυγμό.
Η παραλογή του Γιάννου και της Μαριγώς είναι ένα από τα εξαίρετα παραδείγματα ηπειρώτικης λαϊκής ποίησης. Μια από τις πολλές παραλλαγές του τραγουδιού αφηγείται:
Ο ανώνυμος ποιητής μας διηγείται την τραγική ιστορία λακωνικά και ψύχραιμα, χωρίς να βάζει στο προσκήνιο τα δικά του συναισθήματα. Η Μαριγώ ακολουθεί τον αγαπημένο της στον θάνατο. Στους γειτονικούς τάφους των νέων κάλαμος και κυπαρίσσι γιγαντώνονται, που όταν φυσά ο άνεμος, αγκαλιάζονται τρυφερά ξεπερνώντας τον θάνατο.
