Καφές ελληνικός ή τούρκικος; «Nαι και όχι» ή «βραστός και όχι»; Τι πίνει ο θεριακλής;

Ο καφές είναι ρόφημα, το οποίο κατασκευάζεται από τα καβουρδισμένα και αλεσμένα σπόρια της καφέας ή καφεόδεντρο. Η ιστορία του καφέ ξεκίνησε στην Αιθιοπία, όπου η καφέα η αραβική (Coffea arabica) μεγάλωνε ως θάμνος.

Αρχικά ο καρπός χρησιμοποιείτο αυτούσιος από τους τοπικούς πληθυσμούς, που είτε τον μασούσαν είτε τον άλεθαν σε μικρούς σβόλους.

Η παλαιότερη αξιόπιστη αναφορά στην κατανάλωση καφέ ή στη γνώση καφεόδεντρων εμφανίζεται στα μέσα του 15ου αιώνα, στα μοναστήρια των Σούφι της Υεμένης.

Το όνομα του καφέ προέρχεται από την αραβική λέξη (qahwa) που είναι παραφθορά τμήματος της αρχικής αραβικής ονομασίας του καφέ, qahwat al-būnn, δηλαδή «κρασί του κόκκου», που αναφέρεται στο γεγονός ότι ο καφές χρησιμοποιείται σαν υποκατάστατο του κρασιού, καθώς το Κοράνι απαγορεύει το αλκοόλ.

Όταν ο καφές ήρθε στην Ευρώπη ήταν γνωστός ως «αραβικό κρασί». Μια άλλη εκδοχή αποδίδει το όνομα του καφέ στο Βασίλειο της Κάφφα, την περιοχή της Βασίλειο της Κάφφα,όπου άρχισε να χρησιμοποιείται ο καφές.

Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Τουρκίας

Όλα αυτά πολλά χρόνια πριν τον μάθουμε κι εμείς και οι Τούρκοι και φυσικά προτού τον βαφτίσουμε ελληνικό ή τούρκικο. Πάντως ο συγκεκριμένος καφές, για να ακριβολογούμε ο τρόπος παρασκευής καφέ, είναι Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά της Τουρκίας, σύμφωνα με την «Απόφαση 8.COM 8.28» της 8ης Συνόδου της οικείας Διακυβερνητικής Επιτροπής της UNESCO (Μπακού, 2–7 Δεκεμβρίου 2013).

Ο καφές κατά τον Πετρόπουλο

Ας δούμε και την αργκό του καφέ. Φυσικά, η σκέψη ότι θα ασχοληθούμε με αργκό μας παραπέμπει αμέσως στον Ηλία Πετρόπουλο. Πρόκειται για τον γνωστό ερευνητή, μελετητή του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού, ποιητή, κριτικό λογοτεχνίας, δημοσιογράφο, σκιτσογράφο, φωτογράφο και συλλέκτης. Ήταν ο πρώτος λαογράφος στην Ελλάδα που ασχολήθηκε συστηματικά με το θεωρούμενο ως κοινωνικό περιθώριο, στο πλαίσιο του ευρύτατου γνωστικού αντικειμένου που ο ίδιος αποκαλούσε «λαογραφία του άστεως».

Για τον καφέ έγραψε ολόκληρο βιβλίο με τίτλο «Ο τούρκικος καφές εν ελλάδι» (Εκδόσεις: Νεφέλη, 1990, σελ. 140). Σε αυτό λοιπόν, ο συγγραφέας, παίρνει τη θέση τού ταμπή. «Ο ταμπής είναι ο παρασκευαστής των καφέδων, ο ειδικός εκείνος μάστορης που ψήνει τους καφέδες πίσω απ’ τον μπάγκο των καφενείων», εξηγεί ο ίδιος.

Έκαστος καφές έχει το όνομα του

Ως καλός ταμπής, ο Ηλίας Πετρόπουλος μας εξηγεί στο βιβλίο ότι έκαστος καφές έχει το όνομα του. Ακολουθεί το απόσπασμα του βιβλίου: «Τα επίσημα ονόματα (της επαγγελματικής αργκό) που ακούγονται περισσότερο είναι: με ολίγη (τρεις κουταλιές καφέ + μισή κουταλιά ζάχαρη• αυτός ο καφές ονομάζεται επίσης: ναι-και-όχι}, βαρήγλυκος (τρεις κουταλιές καφέ + τέσερεις ζάχαρη), πολλά βαρήγλυκος (τέσερεις κουταλιές καφέ + έξι ζάχαρη), ελαφρής γλυκός (μιάμιση κουταλιά καφέ + πέντε ζάχαρη), οθομανικός (τρεις κουταλιές καφέ + έξι ζάχαρη• με πολλές-πολλές φουσκάλες• είναι πιο βραστός απ’ τον γλυκήβραστο), γλυκήβραστος (τρείς κουταλιές καφέ + έξι ζάχαρη• σηκώνεις το μπρίκι για να κάνει ο καφές κάμποσες φουσκάλες), μέτριος (τρεις κουταλιές καφέ + δύο ζάχαρη), μέτριος βαρής (τρεις κουταλιές καφέ + τρεις κουταλιές ζάχαρη), μέτριος βραστός (τρεις κουταλιές καφέ + τρεις ζάχαρη• σηκώνεις το μπρίκι για να γίνουν φουσκάλες• αυτός ο καφές λέγεται και βραστός-και-όχι), βαρής σε μισό (τρεις κουταλιές καφέ + έξι ζάχαρη• σε μισό φλιτζάνι νερό• αυτός ο καφές είναι πηχτός σα γιαούρτι), σκέτος (τρεις κουταλιές καφέ• διόλου ζάχαρη)».

Παπαδιαμάντης: «μεγάλην κούπαν καφέ, μοναστηριακόν θαυμάσιον»

Ενδιαφέρον έχει και άλλον ένα μέρος του βιβλίου. Ο Πετρόπουλος μας λέει πού πίνεται ο καφές και φτάνει έως τον... Παπαδιαμάντη: «Μερικοί πίνουν τον καφέ τους σε κρασοπότηρο. Κάποιοι άλλοι ζητάνε διπλό καφέ, σε χοντρό νεροπότηρο. Πολλοί ναυτικοί πίνουν τον καφέ τους σε ποτήρι, όπου ρίχνουν μέσα κι ένα κονιάκ. Οι Σμυρνιοί βάζουν στον καφέ ταχίνι. Η αγιορείτικη παράδοση επιβάλει έναν δικό της καφέ- οι καλόγεροι στάζουν μες στο μπρίκι δυο-τρεις σταγόνες ούζο. Αυτό είναι κάτι πολύ γνωστό. Άλλα ο Ν. Γ. Πεντζίκης το αναφέρει δυο φορές, με αυταρέσκεια. Ο Παπαδιαμάντης, στο διήγημα Η πεποικιλμένη (1909), γράφει: μεγάλην κούπαν καφέ, μοναστηριακόν θαυμάσιον. Ο αγιορείτικος καφές (με άρωμα ούζου) μου θυμίζει, συνειρμικώς, τα μερακλίδικα κεφτεδάκια της Σμύρνης, που στη ζύμη τους (εκτός από άφθονα μπαχαρικά και χόρτα αρωματώδη) βάζουν και ελάχιστο ρακί.

Ο θεριακλής αγαπάει τον βαρή και σέρτικο

Ποιος είναι όμως ο αγαπημένος καφές του θεριακλή; Κατά το Ηλία Πετρόπουλο «ο κάθε θεριακλής έχει έναν προσωπικό τρόπο πού πίνει τον καφέ του». Ο θεριακλής αγαπάει τον βαρή και σέρτικο (σημ. με διαρκές άρωμα) καφέ. Αυτή η συνήθεια γέννησε το γνωστό καλαμπούρι: τάχα, ο ταμπής χύνει μες στο φλιτζάνι και λίγα σκάγια για να γίνει ο καφές ακόμα πιο βαρής. Ο βαρής καφές, όταν κατακάτσει, δημιουργεί έναν πάχη ντελβέ. Το κατακάθι ενθουσιάζει τον θεριακλή, αφού οι περισσότεροι από δαύτους το τρώνε, είτε γλείφοντας το με τη γλώσσα, είτε χώνοντας το δάχτυλο στο φλιτζάνι (-το τοιούτον δεν είναι ντροπή). Πάντως, το εν λόγω έθιμον, σιγά-σιγά, σβήνει».